FOLKLORUMUZDAN MOTİFLER

FOLKLORUMUZDAN MOTİFLER[1]

Uygur Hanlarından Galiy Tigin, Çin prenseslerinden biriyle evlenmek istemişti. Çin ileri gelenleri bu evlilik isteğini kendi aralarında görüştüler. Sonunda şu karara vardılar. Bu evliliğin gerçekleşmesi için Tanrı dağının güneyinde bulunan ve adına Kutlu Dağ denilen kaya kendilerine verilmeliydi. Çin büyücüleri bu kayanın Uygur devletinin temeli olduğunu söylüyorlardı. Eğer bu kaya ellerinden giderse Uygurlar yaşayamazdı. Galiy Tigin Çinlilerin isteğini hiç düşünmeden kabul etti. Çinliler geldiler baktılar ki kaya çok büyük. Kayanın çevresine odun kömür yığarak ateşlediler. Bu ateş günlerce yandı. Kaya iyice kızınca da üzerine sirke dökerek parça parça ettiler. Her bir parçayı da ülkelerine taşıdılar. İşte o zaman olan oldu. Irmaklar kurudu, göllerin suyu buhar olup uçtu, topraklar yarıldı, bütün hayvanlar ve insanlar hep bir ağızdan ‘göç göç’ diye bağırdılar. Daha sonra bilinmedik ülkelere doğru yöneldiler.

Sevgili dinleyiciler bugün konumuz folklorumuzda dağ ve programa Uygurların Göç Destanını özetleyerek başladık. Bu destan dağı bolluk ve bereket sembolü olarak işlemiştir. Dağ devletin temelidir. Kutlu Dağ, Uygur ilinden uzağa Çin ülkesine taşınınca da Uygur toplumu çaresiz kalmış yurdunu bırakıp yeni ve bereketli bir yurt bulmak için göç etmiştir. Dağlar folklorumuzda yalnızca bolluk ve bereket sembolü değildir. Kimi halk ozanlarında dağ yiğitler durağı aslan yatağıdır. Dadaloğlu’nda bu motifi sık sık görürüz. “Ferman padişahın dağlar bizimdir” deyip, torosları yiğitler sığınağı yapan Dadaloğlu dağların güzelliğini işlemiştir deyişlerinde.

Dumanlıdır Aladağ’ın alanı,

Ortasında sarı çiçek sallanı,

Yiğit durağı da aslan yatağı,

Dilberlerin hep de böyle olanı

Köroğlunda da benzer deyişlere rastlarız. Dağları savaşlara yakıştıran ozan;

“Ok gıcırtısından kalkan sesinden,

Dağlar sada verip seslenmelidir.”

derken ötede güzelliğini över dumanlı dağların.

Bu dağlarda biten güller,

Kokusu lâl eden diller,

Dolu da cüda bülbüller,

Ötüşün Ayvaz geliyor.

Genellikle başlarından eksilmeyen dumanıyla, tipisiyle, boranıyla, tehlikeli yanlarıyla, mor sümbülleri, çiğdem çiçekleriyle sevilir, söylenir dağlar. Zaman olur engel sayılır dağ, zaman olur sevgiliyi barındıran yayla… Sırasında siteme uğrar, sırasında yerilir. Yol istenir, yardım umulur, yükseklikleriyle erişilmez, sağlamlıklarıyla güçlüdür dağlar.

Doğu efsanelerinde ve masallarında sık sık Kafdağı adına rastlarız. Kimi âşıklar derdinin devasını Kafdağı’nda bulur, kimi demir bir çarıkla yola çıkar. Bir devin kaçırdığı sevgilisini bu dağın arkasında arar. Kimi ulaşır Kafdağı’na ama çoğu da ulaşamaz arar durur bu dağı. Masalların erişilmez sembolüdür Kafdağı. Bu efsane dağı bir ortaçağ tarihçisi olan Taberi şöyle anlatır;

“Kafdağı dedikleri bu cihanı çepeçevre kuşatmıştır. Cihan Kafdağı’nın içerisinde şol yüzük içinde parmağa benzer. Andan sonra bu Kafdağı yeşil zümrütten yapılmıştır. İş bu göklerin gök renk göründüğü bu Kafdağı’nın aksi düştüğündendir. Yoksa gökte renksiz renk yoktur. Ademoğulları! Ol dağa varmak mümkün değildir. Şundan ötürü ki dört ay karanlıkta gidilir. Anda hiç gün yoktur. Bu Kafdağı yerin temelidir. Eğer Kafdağı olmasaydı yerde deprenmekten hal kalmazdı.”

Bu defa da dağ yalnızca bir devletin temeli gibi değil, bütün bir yeryüzünün temeli olarak çıkıyor karşımıza.

Dedekorkut’ta dağ kutsal bir nitelik taşımaz. Daha çok ayrılık motifi olarak dağlardan söz edilir. Destanda adı geçen dağlar Karadağ, Aladağ, Kazılıkdağıdır. Dedekorkut destanının bir yerinde Boğaç kendisini anasından ayıran Kazılıkdağı’na şöyle ilinir;

Akar senin suların Kazılıkdağ,

Akar iken akmaz olsun.

Biter senin suların Kazılıkdağ,

Biter iken bitmez olsun.

Kaçar senin geyiklerin Kazılıkdağ,

Kaçar iken kaçmaz olsun,

Taşa dönsün.

Aynı ilenmeyi yüzyıllar sonra Karacaoğlanda da görürüz:

Balta değsin ormanların kurusun,

Gazel olsun yaprakların çürüsün,

Top top olsun geyiklerin yürüsün,

Avcıların avın alsın peşinden.

Sarp kayaların taşçıların delsin,

Tomurcuk güllerin yad eller alsın,

Yarin emaneti var senin olsun,

Sakla dağlar boranından, kışından

Fenasın da Karacaoğlan fenasın,

Od düşse de döne döne yanasın,

Yüce dağlar sen de bana dönesin,

Ayrılasın yarinden eşinden.

Tarih içerisinde gerilere gidip bakarsak Altay Türklerinin dağlara kurbanlar kesip bezler bağladıklarını, ilahiler okuduklarını görürüz. Aynı inanç bazı değişiklerle hâlâ Toroslarda yaşamaktadır. Halk bu dağların sivri tepelerini kutsal kabul etmiştir. Hepsine birden dede adını vermiştir. Bulgar dağlarında en büyük dede Bulgar Bozoğlan Dededir. Yine bir dağ başında çocuğu olmayan kadınların bez bağladıkları Mürsel Dede vardır. Efsaneler, destanlar dağlara ad verilişinin hikayelerini anlatırlar. Alalım Nemrut Dağını;

Efsaneye göre Nemrut, Tanrıyla yarışma sevdasına kapılmış. Develere taş taşıtarak bu dağı kurmaya kalkışmış. Tanrı deve katarlarını taşa çevirmiş. Bu deve katarlarının şekilleri kayalarda bugün bile görülür. Güneydoğu Anadolu’nun bu yüce dağı, adını bu olaydan almıştır derler.

Toroslardaki Düldül Dağı adını Hz. Alinin efsanelere konu olan atı Düldül’den almıştır. Hasan Dağında ise Horasan erenlerinden biri yaşarmış. Adı Hasan olan bu ermiş kişinin adıyla anılır olmuş dağ. Ege’deki Anamas Dağı’nın ad alması daha da ilginçtir. Bir zamanlar bu dağda ünlü bir eşkıya yaşarmış. Günün birinde yakalanmış, asılmaya götürülürken cellada seslenmiş. “Beni asma anam as” demiş. “Çünkü anam, küçükken benim hırsızlıklarıma göz yumdu. Beni kötü yola yöneltti. Asıl suçlu o olmalı.” Oralarda denir ki ‘anam as’ sözü zamanla Anamas biçimine dönüp dağa ad olmuş.

Bir Doğu Anadolu efsanesinde ise büyük ve küçük Ağrı dağlarının ortaya çıkışı şöyle anlatılır. Vaktiyle Sürmeli Çukuru’nda iki kız kardeş yaşarmış. Bunlar sürekli birbirleriyle dalaşırlarmış. Yine bir gün evlerine odun götürmek için ormana gidip ağaç kesmişler. Odunları bağlamışlar sıra bunları sırtlamaya gelmiş. Büyüğü;

-Bacım kurbanın olayım gel şu yükü sırtıma yükleyiver, demiş. Bacısı odunu ablasının sırtına yüklemediği gibi,

-Ben senin hizmetkarın değilim kendin yükle, demiş. Ve derken iki kardeş kavgaya tutuşmuşlar. Sonunda yorgun düşüp birbirlerine bedduaya başlamışlar.

-Allah seni öyle bir dağ etsin ki yaz kış üstünden kar eksik olmasın.

-Sen de öyle bir dağ olasın ki başından yılan çiyan eksik olmasın.

Her ikisinin duaları da kabul olmuş. Bugün biri Büyük Ağrı öteki Küçük Ağrı olarak bulutlarla yan yana durup türkü söylerlermiş. Ayrıca büyüğünün tepesinden kar eksik olmaz, küçüğünün üstüyse yılan ve akreplerle dolu olurmuş.

Dağlar ayrılıkla birlikte olagelmiştir dedik. Bazen de sevgilinin yaylasıdır dedik. Tepelerinden duman eksilmeyişiyle tipisiyle, boranıyla birlikte düşünülür dedik. Şimdi de duman eksilmeyen bir dağı Yıldız Dağını, Aşık Kerem nasıl görmüş onun için neler demiş ona kulak verelim.

Yükseğinde yavru şahin beslenir,