BÜYÜK TAARRUZUN 83 YILDÖNÜMÜ
ЧОҢ ЧАБУУЛГА 83 ЖЫЛ
ЭГЕМЕНДИК СОГУШУ
83 годовщина со дня Великого сражения войны за освобождение
26 Ağustos sabahı Başkomutan Mustafa Kemal Paşa, yanında Genelkurmay Başkanı Fevzi Paşa, Batı Cephesi Komutanı İsmet Paşa’yla birlikte muharebeyi idare etmek üzere Kocatepe’de yerini aldı.
26-август күнү эртең менен башкы командачы Мустафа Кемаль паша Башкы штабдын командачысы Февзи паша жана Батыш фронтунун командачысы Исмет паша менен биргеликте согушту чогуу башкаруу үчүн Кожатепеге келип жайгашты.
Утром 26 августа главнокомандующий Мустафа Кемаль Паша с начальником главного штаба Февзи Пашой и с командиром Западного фронта Исмет Пашой обосновались в Кожатепе, чтобы вместе начать сражение.
Sakarya Savaşı’nın kazanılmasının ardından kamuoyunda ve Büyük Millet Meclisinde baş gösteren taarruz sabırsızlığı üzerine Gazi Mustafa Kemal Paşa 4 Mart 1922’de Büyük Millet Meclisinin gizli bir toplantısında endişe ve huzursuzluk duyanlara açıklama yaparak kafalardaki soru işaretleri ortadan kaldırıldı.
Сакарья согушу жеңиш менен аякталгандан кийин, коомчулук жана Түркиянын Улуттук улуу мажилиси тарабынан талкууланып жаткан чабуул маселеси боюнча Гази Мустафа Кемаль паша 1922-жылдын 4-март күнү мажилистин конфиденциалдуу түрдө өткөрүлгөн жыйынында тынчсызданып жаткандар үчүн өзүнүн билдирүүсүн жасап, чечилбей жаткан маселеге чекит койду.
После победы в битве Сакарья, из-за волнений со стороны общества и Великой Национальной Палаты, 4 марта 1922 года Гази Мустафа Кемаль Паша на тайно проведенном собрании, всем, чувствующим тревогу и беспокойство, дал разъяснение и устранил все сомнения.
Gazi Mustafa Kemal Paşa burada yaptığı konuşmada şöyle diyordu: ‘Ordumuzun kararı taarruzdur. Fakat bu taarruzu tehir ediyoruz. Sabebi, hazırlığımızı tamamen bitirmeye biraz daha zamana ihtiyaç vardır. Yarım hazırlıklarla, yarım tedbirlerle yapılacak taarruz, hiç taarruz etmemekten çok daha kötüdür.
Гази Мустафа Кемаль паша бул жыйындагы сөзүндө төмөнкүлөрдү баяндады: «Армиянын чечими – чабуул коюу! Бирок бул чабуулду кийинки мөөнөткө калтырабыз. Анткени, толук даярдыкка келүү үчүн убакыт керек. Жарым-жартылай даярдык менен жасала турган чабуул; чабуулсуз калгандан да жаман».
На том собрании Гази Мустафа Кемаль Паша сказал следующее: « Решение нашей армии – это сражение. Но это сражение мы приостанавливаем. Потому что до полной готовности нам требуется еще время. Неподготовленность – это еще хуже неучастия в сражении».
Mustafa Kemal Paşa bu konuşmayla bir taraftan zihinlerdeki şüpheyi bertaraf etmeye çalışırken diğer taraftan da orduyu son zaferi sağlamak için hazırlıyordu.
Гази Мустафа Кемаль паша бул сөзү менен бир тарабынан күмөн саноолорду жоготуу менен, экинчи тарабынан армияны акыркы жеңиши үчүн даярдап жаткан эле.
Этими словами Гази Мустафа Кемаль Паша, с одной стороны, развеял все сомнения, с другой стороны, подготовил армию к достижению последней победы.
Haziran 1922 ortalarında Başkomutan Gazi Mustafa Kemal Paşa taarruza geçme kararı almıştı. Asıl amaç yok edici bir meydan savaşı yapmak, düşmanı çabuk ve kesin bir sonuç alacak şekilde vurmaktı.
1922-жылдын июнь айынын орто ченинде башкы командачы Гази Мустафа Кемаль паша чабуул коюу боюнча чечим кабылдады. Мындагы негизги максат душмандарды тез аранын ичинде тыптыйпыл кылуу менен, тез аранын ичинде так жыйынтыкты алуу эле.
В середине июня 1922 года Гази Мустафа Кемаль Паша решил приступить к сражению. Основной целью являлось создать поле боя, быстро и точно разбить врага.
Mustafa Kemal Paşa bir taraftan 21 Ağustos1922 günü, Çankaya Köşkünde çay daveti vereceğini gazete ve ajanslara bildirirken diğer taraftan da ordu birlikleri arasında bir futbol maçı organize edilmesi bahanesiyle ordu komutanlarını Akşehir’e davet etti. Böylece Yunanlıların ve işgal kuvvetlerinin dikkatleri çekilmeyecekti.
Мустафа Кемаль паша 1922-жылдын 21-августунда Ак үйдө чай аземин уюштура тургандыгын газета жана кабар агентстволоруна маалымдап туруп, ошол күнү өзү аскердик кошуундар арасында өткөрүлө турган футбол матчына катышууну шылтоо кылуу менен, аскер башчыларын Акшехирге чакырды.Ошентип, гректердин жана баскынчыл күчтөрдүн көңүлүн өзүнөн оолактатты.
21 августа 1922 года Мустафа Кемаль Паша сообщил в газеты и рекламные агентства о том, что он приглашает командиров армии в Акшехир на чаепитие и футбольный матч. Таким образом, он хотел отвлечь внимание греков и оккупационных сил.
Paşa, Futbol maçının olduğu gün 28 Temmuz gecesini komutanlarla genel taarruz hakkında konuşarak geçirdi ve gereken direktifleri verdi.
Паша футбол матчы өткөрүлгөн 28-июль күнүнүн түнү аскер башчылары менен чабуул жөнүндө талкуу өткөрүп, аларга тиешелүү көрсөтмөлөрдү берди.
28 июля, в день, когда проводился футбольный матч, Паша, поговорив с командирами армии о сражении, дал им нужные указания.
Akşehir’de ordu komutanlarıyla gerekli görüşmeleri yaparak büyük taarruz için hazırlıkları sürdüren Gazi Mustafa Kemal Paşa I. Ordu Komutanlığına atanan Ali İhsan Paşa’yı divan-ı harbe verdi.
Акшехирде аскер башчылары менен маанилүү жолугушууларды өткөрүп, чоң чабуулга даярдык көргөн Гази Мустафа Кемаль паша I армиянын аскер башчылыгына дайындалган Али Ихсан пашаны Аскердик сотко берди.
В Акшехире, проведя важные встречи с командирами армии и готовясь к Великому сражению, Гази Мустафа Кемаль Паша отдал под военный трибунал командира первой армии Али Ихсан Пашу.
Gazi Paşa bu olayı şöyle anlatıyor: ‘İhsan Paşa’nın kendisini divan-ı harbe kadar götüren yersiz davranışlarından dolayı ordu komutanlığından uzaklaştırılması gerekti. Gerçekten Ali İhsan Paşa ordunun disiplinini ve genel yönetimini bir çıkmaza sokacak şekilde hareket etti. Ast komutanları, üstlerine karşı itaatsizliğie ve görevlerini yapmamayı kışkırtma ve bu davaranışları destekleme gibi tutumları yanında ordunun emirleri uyma ve görev duygusuyla oynayacak şekilde entrikacı bir yaratılışta olduğu kannaatini de uyandırdı.
Гази паша окуяны төмөндөгүдөй түшүндүрөт: «Ихсан пашанын ишинин Аскердик сотко берилишине өзүнүн жосунсуз иш-аракеттери себеп болду жана аскер башчылык кызматынан бошотулду. Али Исхан паша армиянын дисциплинасы менен жалпы башкаруу чөйрөсүнө доо келтирди. Кызматкерлер жетекчилерине баш ийбей, жоопкерчилигин аткарбашына алып келип, аларга колдоо көрсөттү. Армиянын буйруктарын орундабоо жана кызмат абалынан кыянаттык менен пайдаланып, интригаларды уюштурган».
Гази Паша так объясняет это событие: « Ихсан Паша сам подвел себя под трибунал своими неуместными действиями, поэтому его пришлось отстранить от командования. Как оказалось, Ихсан Паша не следил за дисциплиной в армии, это привело к безответственности и послужило плохим примером солдатам. Он не выполнял отданные приказания, и, пользуясь своим служебным положением, плел интриги.
Büyük taarruz öncesi divan-ı harbe verilen Ali İhsan Paşa’nın ardından I. Ordu Komutanlığı görevine Nurettin Paşa atanarak ordular arasındaki koordinasyon sağlamlaştırıldı.
Чоң чабуул жасалардан мурун Аскердик сотко берилген Али Ихсан пашанын I армиянын аскер башчылык кызмат ордуна Нураттин паша дайындалып, армиялык бирикмелердин ортосундагы координация иштери бекемделди.
Перед Великим сражением, после отдачи под трибунал командира первой армии Ихсана Пашу и замены его Нураттин Пашой, положение в армии улучшилось.
26 Ağustos sabahı başkomutan Mustafa Kemal Paşa yanında Genelkurmay Başkanı Fevzi Paşa, Batı Cephesi Komutanı İsmet Paşa’yla birlikte muharebeyi idare etmek üzere Kocatepe’de yerini aldı.
26-август күнү эртең менен башкы командачы Мустафа Кемаль паша Башкы штабдын командачысы Февзи паша жана Батыш фронтунун командачысы Исмет паша менен биргеликте согушту чогуу башкаруу үчүн Кожатепеге келип жайгашты.
Утром 26 августа главнокомандующий Мустафа Кемаль Паша с начальником главного штаба Февзи Пашой и с командиром Западного фронта Исмет Пашой обосновались в Кожатепе, чтобы вместе начать сражение.
Büyük Taarruz burada başladı. Topçuların sabah saat 4.30’de taciz ateşiyle başlayan hareket saat 5.00’te önemli noktalara yoğun topçu ateşiyle devam etti.
Ошентип, чоң чабуул ушул жерде башталды. Таңкы саат 4:30да замбиректерден ок атылып, саат 5:00те маанилүү пункттарга замбиректер менен сокку урулду.
Здесь началось Великое Сражение. Движение началось пальбой артиллерийцев в 4.30 утра и продолжилось тщательным обстрелом важных пунктов в 5.00 утра.
Türk piyadeleri sabah saat 6.00’da hücuma geçip tel örgüleri geçerek Tınaztepe’yi ele geçirdiler. Bundan sonra Verentepe daha sonra Kaleciksivrisi düşmanlardan temizlendi. Taarruzun birinci günü, I. Ordu birlikleri Büyükkaleciktepe’den Çiğiltepe’ye kadar 15 km’ye kadar düşmanın birinci hat mevzilerini ele geçirdi.
Түрк жөө аскерлери саат 6:00да кол салуу менен зым тосмолорду ашып өтүшүп, Тыназтепени багынтышты. Андан кийин Верентепе жана Калежиксиврисидеги душмандар жок кылынды. Чабуулдун биринчи күнү I армиянын кошуундары Бүйүккалежиктепеден Чигилтепеге чейинки 15 чакырымдагы душмандын биринчи линиялык чектерин басып алды.
Турецкие пехотинцы в 6.00 часов утра перешли в атаку; преодолев препятствия, они захватили Тыназтепе. После этого враги в Верентепе, а немного позже и враги в Каледжиксиври были уничтожены. В первый день сражения, солдаты первой армии, пройдя 15 км от Буйуккаледжиктепе до Чигилтепе, преодолели первый вражеский рубеж.
- Süvari Kolordusu düşman gerilerindeki ulaştırma kollarına başarılı taaruzlarda bulundu.II. Ordu da cephede tespit görevini aksatmadan sürdürdü.
V атчан аскерлер тобу душмандын арткы флангадагы колдоо көрсөтүү тобуна ийгиликтүү түрдө сокку урду. II армия болсо, майдандагы көзөмөлдөө иш-аракеттерин үзгүлтүккө учуратпай улантып жатты.
Кавалеристы пятой армии оказали достойное сопротивление заднему вражескому флангу. А вторая армия, укрепив защиту, продолжила сражение.
26 Ağustos günü, Türk ordusunun büyük taarruzu, Genelkurmay Başkanlığı tarafından TBMM’ye bildirildi. Bu haber mecliste ayakta alkışlanarak karşılandı.
26-август күнү түрк армиясынын чоң чабуулу Башкы штабдын жетекчилиги тарабынан Түркиянын Улуттук улуу мажилисине кабарланды. Бул кабарды мажилистегилер орундарынан туруп, кол чабуу менен тосуп алышты.
26 августа Национальному Собранию Турции со стороны Министерства Главного Штаба было сообщено о сражении турецкой армии. Эта новость была встречена рукоплесканиями.
27 Ağustos Pazar sabahı, gün ağarırken Türk ordusu bütün cephelerde taarruza geçti. Bu taarruzlar çoğunlukla süngü hücumlarıyla ve insanüstü çabalarla gerçekleştirildi.
27-август жекшемби күнү күн чыгып келе жатканда түрк армиясы бардык багыттарда чабуулга өттү. Бул чабуулдар көпчүлүк учурда найзалар менен жасалып, көптөгөн жумушчу күчү сарпталуу менен жүзөгө ашты.
27 августа, в воскресенье утром весь фронт турецкой армии перешел в атаку. Эта атака была реализована за счет вооружения и нечеловеческих усилий солдат.
27 Ağustos saat 18.00’de Afyonkarahisar, VIII. Tümen tarafından kurtarıldı. Afyonkarahisar, kurtuluşun şanlı ve şerefli müjdesi olmuştu. Başkomutanlık karargahıyla Batı Cephesi Komutanlığı kararıyla Afyonkarahisar’a taşındı.
27-август күнү саат 18:00дө Афьонкарахисар VIII түмөндүктүн аскерлери тарабынан куткарылды. Афьонкарахисар куткаруунун шаан-шөкөттүү кабарына бөлөндү. Башкы командачы штабы менен Батыш фронтунун башкы командачылыгы буйрук боюнча Афьонкарахисарга көчүрүлдү.
27 августа, в шесть вечера Афьенкарахисар был спасен восьмой многотысячной армией. Спасение Афьенкарахисара стало благой вестью. По приказу, Главнокомандующий Штаб и Командование Западным Фронтом, были переведены в Афьенкарахисар.
28 Ağustos Pazartesi ve 29 Ağustos Salı günleri başarılı geçen taarruz harekatı düşmanın V. Tümeninin çevrilmesiyle sonuçlandı.
28-август дүйшөмбү жана 29-август шейшемби күндөрү ийгиликтүү аяктаган чабуул душмандын V түмөндүгүнүн артка кайтуусу менен жыйынтыкталды.
28 августа, в понедельник и 29 августа, во вторник удачно прошедшее сражение окончилось возвратом пятого многотысячного полка.
29 Ağustos gecesi durum değerlendirmesi yapan komutanlar hemen harekete geçerek muharebenin süratle sonuçlandırılmasını gerekli buldular.
29-август түнү абалды баалаган аскер башчылар чабуулду дароо улантуу менен, согуштун түп тамыры менен аякташы үчүн бардык иш-чараларды жүргүзүүнү туура көрүштү.
29 августа ночью, командующие армией оценив свое положение, нашли необходимым как можно быстрее закончить сражение.
Düşmanın çekilme yollarının kesilmesi ve düşmanı çarpışmaya zorlayarak tamamen teslim olmalarını sağlama yolunda karar alındı. Karar süratli ve düzenli şekilde uygulandı.
Душмандын артка кайткан жолдорун үзүү жана душманды салгылашууга мажбурлап, толук түрдө багынып берүүлөрүн камсыздай турган чечимдер кабылданды. Чечим өз күчүн жоготпой, системалуу түрдө ишке ашырылды.
Было принято решение о том, чтоб столкнуть врагов друг с другом и отрезать им пути отступления. Решение, не потеряв своей силы, было реализовано.
30 Ağustos 1922 Çarşamba günü taarruz hareketi Türk ordusunun kesin zaferiyle sonuçlandı.
1922-жылдын 30-август шаршемби күнү чабуулдун жүрүшү көрсөткөндөй, түрк армиясынын таза жеңиши менен аякталды.
В среду, 30 августа 1922 года сражение окончилось полной победой турецкой армии.
Büyük Taarruzun son safhası, askeri tarihimize Başkomutanlık Meydan Muharebesi olarak tarihe geçti.
Чоң чабуулдун акыркы бөлүгү Башкы командачылыктын талаа согушу катары аскердик тарыхыбызда сакталып калды.
Конец Великого Сражения вошел в историю как Генеральное Сражение Главнокомандования.
30 Ağustos 1922 Başkomutanlık Meydan Muharebesi sonunda düşman ordusunun büyük kısmı dört taraftan sarılarak Dumlupınar’da Gazi Mustafa Kemal Paşa’nın ateş hatları arasında bizzat idare ettiği savaşta tamamen yok edilmiş ya da esir edilmişti.
1922-жылдын 30-август күнү Башкы командачылыктын талаа согушунун жыйынтыгында душмандардын көпчүлүк бөлүгү чар тараптан курчалып, Думлупынарда Гази Мустафа Кемаль пашанын өзүнүн жеке башчылыгы менен өткөн согуш майданында душмандар тыптыйпыл жок кылынды, калгандары туткунга түшүрүлдү.
30 августа 1922 года в конце Генерального Сражения Главнокомандования в Думлупынаре, Гази Мустафа Кемаль Паша, лично руководящий армией, окружил врагов с четырех сторон; часть врагов была взята в плен, а другая часть уничтожена.
Böylece kesin sonuç beş gün içinde elde edilmiş hazırlanan plan tam başarıyla uygulanmıştı.
Ошентип, таза жыйынтыкка беш күндө жетүү менен, түзүлгөн пландар ийгиликтүү түрдө толугу менен аткарылды.
Таким образом, планы, приведшие пятидневное сражение к полной победе, были выполнены максимально успешно.
Kırgızca’ya Çeviren: Döölötbek Eşkenov, Rusça’ya Çeviren: Kamila Karabalayeva, Polina Kavaleva