TÜRK BÜYÜKLERİ
MEHMET AKİF ERSOY
Sevgili dinleyiciler!
Program dizimizin bu haftadaki bölümünde büyük bir şair ve fikir adamından, Mehmet Akif Ersoy’dan söz edeceğiz.
Mehmet Akif 1873 yılında İstanbul’da doğdu. İlköğrenimi dört yaşındayken Emir Buhari Mahalle Mektebinde başladı. Burayı bitirdikten sonra Rüştiye’ye devam etti. Rüştiye öğrenimi sırasında babasından özel olarak Arapça dersleri alıyordu, arkasından Mülkiyenin İdadi yani lise kısmına yazıldı. İdadiyi bitirdikten sonra Mülkiyenin yüksek kısmına devam etmek istediği halde devam edemedi. Babasının ölümü üzerine Baytar Mektebine yazıldı. Akif’in şiirle ilgisi bu okulun birinci sınıfında başladı. 1893 yılında okuldan Baytar olarak mezun oldu. Rumeli, Anadolu ve Arabistan’da bulaşıcı hayvan hastalıkları ile mücadele için dolaştı. Bu sırada halkı daha yakından tanıma fırsatı buldu. 1913 yılında Halkalı Ziraat Mektebinde Kompozisyon Darulfünun’da da edebiyat dersleri verdi. 1908 yılından itibaren günlük gazete ve dergilerde yazılar yazdı. Arapçadan çeviriler yaptı. 1913 yılında Memuriyetten ayrılmakla birlikte yine de bazı okullarda dersler veriyordu. Kısa sürede Safahat şairi olarak tanındı. Arkasından Türkçenin en güzel şiirlerinden “Küfe” ve “Seyfi Baba”yı yazdı. Aynı yıl Mısıra gitti. Mısır’dan Medine’ye geçti. Dönüşünde Safahatın üçüncü cildi olan «Hakın Sesleri”ni yayınladı. 1914 yılında yayınladığı Fatih Kürsüsünden adlı kitabında cehalet ve tembellikten kurtulmak ve Batının gerçek yüzünü tanımak gerektiğini tez olarak savunuyordu. Birinci dünya savaşı patlayınca görevli olarak Berlin’e, arkasından Arabistan’da Necid’e gönderildi. Bu sırada yazdığı “Berlin Hatıraları” ve “Necit Çöllerinden Medine’ye” adlı şiirlerini birleştirerek beşinci kitap olarak yayımladı. Birinci Dünya savaşı aleyhinde sonuçlanınca Akif bu büyük acıyla sarsıldı. Anadolu’da yer yer başlayan direnme hareketlerini dikkatle izlemeye başladı. Sonra bu hareketlere katıldı. Önce Balıkesir’e koştu. Orada camilerde konuşarak halkı uyandırdı, direnmeye çağırdı. Bu yüzden İstanbul’daki görevinden azledildi. Nisan 1920 sonlarında Anadolu’ya geçerek Ankara’ya geldi. Bir süre sonra ailesini de yanına getirdi. Milli Mücadelenin başlangıcında baş gösteren Konya isyanının bastırılması için çalıştı. Arkasından Kastamonu’ya giderek “Sebil-ür-Reşat”ı çıkarmaya başladı. Bir yandan da vaazlar vererek Milli Mücadeleyi destekleyici konuşmalar yapıyordu. Ankara’ya dönüşünde Burdur Milletvekili olarak ilk Meclise girdi. Bu sırada Milli Marşımızın güftesi için açılan bir yarışmada yedi yüz yirmi dört şair arasında birinci oldu ve şiir İstiklal Marşı olarak kabul edildi. Verilen armağanı orduya bağışladı. Zafer kazanıldıktan sonra İstanbul’a döndü. Abbas Halim Paşanın daveti üzerine Mısıra gitti. Burada 10 yıl kaldı. Yaz aylarında İstanbul’a geliyordu. 1935 yılında hastalandı. Hava değişimi için Lübnan’a gitti. Lübnan’da yeni bir hastalığa tutulduğu için yeniden Mısır’a döndü. Hastalığı gittikçe artıyordu. 1936 Haziranında yeniden İstanbul’a geldi. 27 Aralık 1936 günü İstanbul’da öldü.
Sevgili Dinleyiciler!
Mehmet Akif Ersoy’un sanatını değerlendirmesi için bir uzmanı stüdyomuza davet ettik. Konuğumuz Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih, Coğrafya Fakültesi Yeni Türk Edebiyatı Öğretim Üyesi Doçent Doktor Sayın İsmail Parlatır.
Sayın Parlatır! Mehmet Akif düşünce ve sanat dünyamızda hangi dönemde ve hangi yönleriyle yer almıştır?
Mehmet Akif, İkinci Meşrutiyet ve sonrası yıllarının önde gelen düşünce ve edebiyat adamlarındandır. Gerek gazeteciliğiyle, gerek yazdığı şiirleriyle yaşadığı döneme damgasını vurabilmiş ünlü sanatçılarımızdan biridir. İkinci Meşrutiyetin getirdiği hürriyet ortamı içinde İslam Birliği ülküsünü savunmuş, yazdığı şiirlerden bunu dile getirmiş, hele kurtuluş savaş yıllarında Milli ruhu galeyana getiren cephe gerisi çalışmalarıyla da dikkatleri üzerinde toplamıştır.
(Efendim) Mehmet Akif’in sanatını hangi açılardan değerlendirebiliriz?
Mehmet Akifin sanatını önce konular ve işlediği temalar açısından değerlendirmek isterim. Onun sanatına bu açıdan bakılırsa ikinci Meşrutiyet öncesi ve sonrası düşünce hayatının izleriyle karşı karşıya kalırız. Onun ilk yazdıkları daha çok eski şiir geleneğini devam ettirenler tarzındadır. Özellikle İranlı şair Sadi’yi okuması ve sevmesi bizim edebiyatımızdan Muallim Naci’yi beğenmesi bunda en büyük etkendir. Ancak sonradan Abdülhak Hamit’i tanıması ve Servet-i-Fünun edebiyatının güçlenmesi onun sanatına yeni bir yön kazandırır. Böylece o daha çok sosyal konulu şiirler yazmaya koyulur. Nitekim onun ünlü eseri Safahat’ın birinci kitabı genellikle bu tür şiirlerle doludur. Akif’in bu yolda şiirler yazmasında bir başka etken de “Sırat-ı Müstakim” adlı dergiyi çıkarmaya başlaması ve Edebiyat Fakültesinde dersler vermesidir. İkinci Meşrutiyet sonrasında ise onun iyiden iyiye İslam birliği ideolojisine bağlandığı ve sanatını bu yolda kullandığı dikkati çeker.
Sayın Parlatır, Mehmet Akif sosyal konulu şiirlerinde en çok hangi konulara ağırlık vermiştir?
Akif’in sosyal konulu şiirler yönelmesinde yetiştiği edebiyat çevresi etkisi gözden uzak tutulamaz. Nitekim Servet-i-Fünun Edebiyatı ile birlikte biraz da batı realizminin etkisi ile Türk şiirinde sosyal temalar dikkati çekmeye başlamıştır. Tevfik Fikret: Balıkçılar, Hasta Çocuk, Ramazan Sadakası, Nesrin gibi şiirler yazarken Ali Ekrem: Vasiyeti, İsmail Safa: Öksüz Ahmet’i, Mehmet Emin Yurdakul: Ahiretlik ve Sürücü gibi manzumeleri kaleme alıyordu. Bunlar o dönemde edebi çevrede yankılar uyandırıyor, bu yolda yeni denemeler yapılıyordu. İşte Akif de dönemin bu sosyal konulu şiirlerine yabancı kalmadı.
Arka arkaya yazdığı manzumeleriyle sosyal temalara yönelmiş oldu. Ancak onun bu konulara eğilmesi yalnızca sosyal bozuklukları anlatmak değil, onları sosyal eleştiri anlayışı içinde sergilemesidir. Sosyal hayattaki bir takım aksaklıkları şiirlerinde dile getiren şair öncelikle düşkün, zavallı, kimsesiz, bakımsız, yoksul insanların çektikleri sıkıntılar ile ilgilenmeye başlar. “Bayram” adlı şiirinde iyi ve güzel günlerde yetimlerin sevindirilmesi gibi didaktik bir tez ile karşımıza çıkar. “Mahalle Kahvesi” ve “Meyhane” gibi şiirlerde sosyal kurumların eleştirisi yer alır. “Hasta” adlı manzumesi yaşanılan bir olayın hikayesidir. Halkalı Ziraat Mektebinde yatılı bir çocuğun ilgisizlik yüzünden vereme tutulması ve onun ölüme terk edilmesi eleştirilir. “Seyfi Baba” adlı şiiri tam anlamıyla yalnız ve yoksul bir insanın hayatı ile yetişmesini sergiler.
Hastalandım, bakacak kimseciğim yok,
Osman gece gündüz koşuyor iç diye.
Bilmem ne zaman eli ekmek tutacak!
İşte saat belki de üç,
Görüyorsun daha gelmez,
Yalnızlık pek güç,
Bazı bir hafta geçer,
Uğrayan olmaz yanıma,
Kimsesizlik bu sefer tak dedi canıma!
Değişim hayattan bezginliğin ifadesi olarak karşımıza çıkar. Kimsesiz ve bakımsız insanın yanında yoksul ailenin dramı ise “Küfe” adlı şiirde ele alınmıştır. Yıllar yılı hamallığın ağır yükü altında ezilen aile reisinin ölümü ve ondan kalan baba mirasına karşı bir küçük yavrunun nefreti dile gelir bu şiirde. Bunlar ve öteki yazdıkları sosyal hayatta insanoğlunun çektiği acıları vermesi bakımından dikkate değer nitelikte olan şiirlerdir.
Akifin sanatında Çanakkale Şehitlerinin de bulunduğu Safahat’ın altıncı kitabı olan Asım’ı nasıl değerlendirirsiniz?
Asım birinci dünya savaşı yıllarının ürünüdür. Hocazade, Köse İmam, Asım ve Emin adlı kişilerin karşılıklı konuşmaları biçiminde kaleme alınmıştır. Hocazade Akif’in kendisidir, Köse İmam, Akif’in babasının öğrencilerinden Ali Şevki Hocadır. Asım, Köse İmamın oğlu ve Emin, Akif’in oğludur. Bu uzun manzume önce sosyal sorunları dile getirir. Milletin bakımsızlığı, geri kalmışlığı üzerinde durulur. Bunun çaresinin araştırılması savunulur:
“Hasta meydanda tedaviye de cidden muhtaç,
Yalnız görmediğim nerde hekim, nerde ilaç!”
sözlerinde bu hastalığın çareleri aranır. Bunun da bilimde ve teknolojide ilerlemenin sağlanacağı görüşündedir. Onu gerçekleştirecek ise Asım’ın neslidir. Çünkü bu nesil Çanakkale’de zaferler yaratmaktadır. Acımasız düşman saldırılarına yiğitçe karşı koyan Asım’ın nesli burada ne namusunu ne de yurdunu çiğnetir. Çünkü onun göğsü Hüda’nın edebi serhaddidir. Bunlarla övünen şair Asımın yetişmesini Batıda bulur.
Sayın Parlatır son olarak İstiklal Marşı hakkında neler söyleyeceksiniz (efendim)?
İstiklal Marşı baştan sona kadar Türk ulusunun büyüklüğünü, yiğitliğini ve güçlü oluşunu dile getirir. Yer yer şair bu ulusa öğütlerde bulunur. Burada işlenen iki ana tema vatan ve sancaktır. Böylesine kutsal olan iki değerin korunması, yaşatılması ve yükseltilmesi ezelden beri hür olan milletin devamlılığını ve ebediyetini sağlayacaktır. Bu yolda türlü engellerle karşılaşabilir. Olsun bunları yenmesini bilen bir milletsin.
‘’Nerde kaldı ki bir dert sarsılmaz imanın var ‘’yollu sözleriyle dinin manevi gücünü de destek olarak gösterir. Akif İstiklal marşında büyük bir coşku içindedir. Kurtuluş savaşının izlerini, kahramanlıklarını burada görebiliyoruz. “Korkma” diye başlaması da bundandır. Sancağı yıldız olarak nitelemesi bir inançtan kaynaklanmaktadır. Yıldız, uğur ve talihi temsil eder. Bu şiirde şairimiz o koyu İslamcılık hürriyetinden sıyrılmış gibidir. Artık düşündüğü Türk ulusudur.
“Kahraman ırkıma bir gül” ve
“Ebediyen sana yok, ırkıma yok izmihlal” demesi bundandır.
Ayrıca üçüncü dörtlük olan:
“Ben ezelden beridir hür yaşadım, hür yaşarım
Hangi çılgın bana zincir vuracakmış, şaşarım
Kükremiş sel gibiyim, bendimi çiğner, aşarım
Yırtarım dağları, enginlere sığmam, taşarım”
dizeleri Türk Milletinin yüz yıllar boyu süre gelen belirgin özelliğinin dile getirilişidir. Hür yaşamaya alışmış bu milletin bir de sarsılmaz inancı vardır.
“Ulusun, korkma nasıl böyle bir imanı boğar!
Medeniyet dediğin tek dişi kalmış canavar’’
deyişinde tek dişi kalmış canavara benzeyen medeniyetin bu güçlü imanı yıkamayacağını belirtir. Burada Akif bütünüyle medeniyetin karşısında değildir. Batılı ülkeler medeniyet yolunda yükselmelerini insanlığın yok olmasında kullanıyordu. Aslında medeniyet insanlığı yüceltecek, ona yeni yeni mutluluk yolları açacaktır. Onlar öyle yapmadı. Teknik gelişmeleri kötüye kullandı. Böyle olunca da Akif haklı olarak bu medeniyete haykırdı. Şu da bir gerçek ki, daha önce de belirttiğimiz gibi Akif, İslamcılığı savunurken Müslüman ülkelerinin uygarlıktan geri kaldıklarını biliyor, bir an önce bu ülkelerin uygarlığa kavuşmasını istiyordu. Böylesine uygarlığa yaklaşan şairimizin ona karşı olması elbette düşünülemez. Üstelik Safahat’ın beşinci kitabı olan “Hatıralar” da Almanları, özellikle Berlin hayatını dile getirir. Oranın medeniyetteki ilerlemesini över. Kısacası İstiklal Marşı bir milletin uyanışının ve doğuşunun ifadesidir.
Verdiği bilgiler için Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih, Coğrafya Fakültesi Yeni Türk Edebiyatı Öğretim Üyesi Doçent Doktor Sayın İsmail Parlatır’a teşekkür ediyoruz.
Sevgili dinleyiciler, İstiklal Marşımızın şairi ve fikir adamı Mehmet Akif Ersoy’u anlattığımız programımızın sonuna geldik. Gelecek hafta bir başka Türk Büyüğünden söz edeceğiz. Programda birlikte olabilmek umuduyla hoşça kalın.
Hazırlayan: Seyfettin Sağlam
ТҮРК ЭЛИНИН АТАКТУУ ИНСАНДАРЫ
МЕХМЕТ АКИФ ЭРСОЙ
Сүйүктүү угармандар!
Бул жумадагы берүүбүздө белгилүү акын жана ойчул Мехмет Акиф Эрсой жөнүндө сөз кылмакчыбыз.
Мехмет Акиф 1873-жылы Станбулда туулган. Башталгыч мектепти 4 жашында Эмир Бухари Махалле мектебинде окуган. Ал жерди бүткөндөн кийин «Мектеби Рүштие» де билим алды. Рүштиеде окуп жүргөндө атасынан арапча үйрөнгөн. Андан кийин Мүлкиенин «Идади» башкача айтканда лицейге кирген. Идадини бүткөндөн кийин Мүлкиенин жогорку бөлүмүн улантууну каалаган бирок тилеке каршы уланта албады. Атасынын өлүмүнө байланыштуу ветеринар мектебине жазылган. Акифтин ырга болгон кызыгуусу бул мектепте окуп жүргөндө башталган. 1893-жылы бул мектептен ветеринар болуп бүткөн. Румели, Анадолу жана Арабистанды жаныбарлардын жугуштуу оорусуна каршы күрөшүү үчүн кыдырган. Ошол убакта анын элди дагы жакындан тануу мүмкүнчүлүгү болгон. 1913-жылы Халкалы Зираат мектебинде дил баян Дарылфунунда адабияттан сабак берген. 1908-жылдан баштап күн сайын чыгып туруучу газета жана журналдарга өзүнүн макалаларын жазып турган. Арапчадан котормолорду которгон. 1913-жылы бул кызматтан кеткенден кийин айрым мектептерде сабак берген. Кыска мөөнөттүн ичинде «Сафахат» тын акыны катары таанылды. Андан кийин түркчөнүн эң сонун поэзиялары болгон «Күфе» жана «Сейфи бабаны» жазды. Ошол эле жылы Египетке барды. Египетттен Мединага барды. Кайтып келгенде Сафахаттын үчүнчү бөлүмү «Хаккын Сеслери» деген чыгармасын жарыкка чыгарган. 1914-жылы чыккан «Фатих Күрсүсүнден» аттуу китебинде сабатсыздыктан жана жалкоолуктан кутулуу жана батыштын чыныгы жүзүн көрүү керек экендигин докторлук иш катары жактаган. Биринчи дүйнөлүк согушта милдеттүү түрдө Берлинге, андан кийин Арабистандагы Нежидке жиберилген. Ошол убакта жазган «Берлин эскерүүлөрү» жана «Нежит чөллөрүнөн Мединага» аттуу ырларын бириктирип бешинчи китеп кылып жарыкка чыгарган. Биринчи дүйнөлүк согуш аяктаары менен Акиф чоң кайгыга батты. Анадолуда жер жер башталган кыймылдарды көңүл койуу менен изилдей баштады. Кийин бул кыймылдарга катышты. Алгач Балыккесерге барды. Ал жакта мечиттерде элге кайрылып,аларды кыймылдарга чыгууга чакырды. Ушул себептен Станбулдагы кызматынан бошотулду. 1920-жылы апрель айынын аяктарында Анадолудан Анкарага келди. Көп өтпөй үй-бүлөөсүн дагы жанына алып келди. Улуттук күрөшүүнүн башталышына себеп болгон Коня козголоңун токтотуу үчүн күрөшкөн. Андан кийин Кастамонуга барып «Себил-үр-Решади» чыгармасын жаза баштаган. Ошол эле учурда элге кайрылуу жасап Улуттук боштондукка колдоо көрсөткөн. Анкарага кайтып келгенде Бурдурда депутат болуп алгачкы Жогорку Кеңешке кирди. Ошол убакта улуттук гимнибизди жаратуу үчүн жарыяланган конкурста 724 акын арасында биринчи болду жана жазган ыры «Истиклал Маршы» болуп кабыл алынды. Жеңишке жеткенден кийин Станбулга кайтты. Аббас Халим Пашанын чакыруусу менен Египетке барды. Ал жакта 10 жыл калды. Жай айларында Станбулга келип турчу. 1935-жылы ооруп калды. Аба алмаштыруу үчүн Лүбнана барды. Лүбнанда жаңы ооруга чалдыккандыгы үчүн кайрадан Египетке кайтты. 1936-жылы июнда кайрадан Станбулга келди. 1936-жылы 27-декабрда Станбулда өлдү
Сүйүктүү угармандар!
Мехмет Акиф Эрсойдун чыгармачылыгына баа берүү үчүн бир адисибизди студиябызга чакырдык. Коногубуз Анкара Университети Тил жана Тарых, География Факультети Жаңы Түрк Адабияты Лектөрү Доцент Доктор Исмаил Парлатыр.
Урматттуу Парлатыр! Мехмет Акиф чыгармачыл дүйнөбүздө кайсы мезгилде жана кайсы жактары менен орун алган ?
Мехмет Акиф экинчи конститутциялык монархия жана кийинки жылдардын алдыңкы ойчул жана адабиятчы адамы болгон. Керек болсо журналисттиги менен, керек болсо жазган ырлары менен жашаган мезгилине таанымал болгон белгилүү чыгармачыл адамдардан бири болгон. Экинчи конститутциялык монархиянын алып келген боштондук чөйрөсүндө Ислам биримдигинин максатын жактагандыгын ырларында чагылдырган. Айрыкча боштондук күрөш жылдарында улуттук рухту буркан-шаркан түшүргөн тыл иш –аракети менен да көңүлдү өзүнө бурган.
Мехмет Акифтин чыгармачылыгын кайсы багыттан баа бересиз?
Мехмет Акифтин чыгармачылыгын алгач жазган темалары боюнча баа бергим келет. Анын чыгармачылыгын бул багыттан алып карасак экинчи конститутциялык монархиядан мурун жана кийин жан дүйнөсүнүн издери менен карама каршы келебиз. Анын биринчи жазылган чыгармалары эски ыр салтын улантуу ыкмасы менен жазылган. Айрыкча Ирандык акын Садинин чыгармаларын окуугандыгы жана аны жактыргандыгы, биздин адабиятыбыздан Мухалим Нажийи жактыргандыгы бул жерде абдан айкын берилген. Ал эми Абдулхак Хамидди таанышы жана «Сервет-у-Фүнүн» адабиятынын күчтөнүүсү анын чыгармасына жаңы багыт берет. Ушундайча ал дагы да саясий темадагы ырларды жаза баштайт. Дегинкиси анын белгилүү чыгармасы «Сафахатын» биринчи китеби негизинен ушундай ырларга бай. Акифтин ыр жаратуудагы башка белгилүү болгон нерсе «Сыраты Мүстаким» аттуу журналды чыгара баштагандыгы жана адабият факультетинде сабак бергендиги болуп саналат. Экинчи конститутциялык монархиядан кийин болсо анын баш оту менен Ислам биримдигинин идеалогиясына кириши жана чыгармачылыгы ушунун негизинде жазылгандыгы көңүлдү бурат.
Урматтуу Парлатыр! Мехмет Акиф саясий темадагы ырларында эң көп кайсы темаларга токтолгон?
Акифтин саясий темадагы ырларга багытталуусунда өсүп жетилген адабият чөйрөсүнүн таасири тийбей койгон жок. Дегинкиси «Сурвети-Фүнүн» адабияты менен бирге бираз батыш реализминин таасири менен Түрк ырларында саясий темалар көңүлдү өзүнө бурдура баштаган. Тевфик Фикрет, Балыкчылар, Хаста чожук, Рамазан садакасы, Несрин сыяктуу ырларды жазып жатканда Али Экрем милдети, Исмамл Сафа, Өксγз Ахмети, Мехмет Эмин Юрдакул, акыреттик жана айдоочу сыяктууу поэзияларды жазган. Булар ошол мезгилде адабий чөйрөдө жаңылык жаратып, бул жолдо жаңы тажрыйбалар жүргүзгөн. Мында Акиф да мезгилдин саясий темадагы ырларынан артта калган жок. Арты артынан жазган поэзиялары менен саясий темаларга багытталган. Ал эми анын бул темаларга багытталышы бир гана саясий бузулууну чагылдырууу эмес, аларды саясий анализдөө түшүнүгүнүн негизинде чагылдыруу болгон. Саясий турмуштагы бир нече аксактыктарды ырларында чагылдырган акын алгач алсыз, бечара, эч кими жок, кароосуз, кедей адамдардын кайгылары менен алектене баштайт. “Байрам” аттуу ырында жакшы жана жыргал күндөрдө жетимдердин кубанычы сыяктуу дидактикалык тезис менен бет маңдай келебиз. “Махалле кахвеси” жана “Мейхане”сыяктуу ырларында саясий уюумдардын сындары орун алган. “Оорулуу” аттуу поэзиясы турмуштан алынган окуя болуп эсептелет. Халкалы Зираат мектебинде жатып окуган баланын кароосуз калгандыгы үчүн кургак учук менен ооруп калышы жана анын бул оорудан каза болушу сынга алынат.”Сейфи баба” аттуу ырынын толук мааниси жалгыз жана кедей адамдын турмушу менен тарбиялоону ачыкка чыгарат.
Ооруп калдым, карай турган эч ким жок.
Осмон күн түн дебей чуркап жүрөт ич деп,
Билбейм качан колго нан кармайт,
Мына эми саат да үч болду,
Көргөнүңдөй дагы келбейт.
Жалгыздыктан жададым,
Кээде бир жума өтөт,
Келбейт эч ким жаныма,
Жалгыздык бул жолу так деди жаныма!
Башкача турмушка болгон үмүтсүздүктүн белгиси катары алдыбызга чыгат. Бул ырда эч кими жок, кароосуз калган адамдын жанында кедей үй-бүлөөнүн түлүшү жана андан калган ата мурасына каршы кичинекей баланын жек көрүүсү чагылдырылган. Ушуну жана башка коомдук турмушта адам баласынын башынан өткөргөн азап-тозокторду чагылдырган ыр.
Акифтин чыгармачылыгында «Чанаккале шейиттери» жөнүндө жазылган “Сафахатин” алтынчы китеби болгон Асымга кандай баа бересиз?
Асым биринчн дүйнөлүк согуш жылдарындагы эмгек. Хожазааде, Көсө имам, Асым жана Эмин аттуу кишилердин ортосундагы сүйлөшүүсү диалог түрүндө жазылган. Хожазааде Акифтин өзү, Көсө Имам Акифтин атасынын окуучуларынан Али Шефки хожа, Асым Көсө Имамдын уулу жана Эмин Акифтин уулу. Бул узун поэзия алгач коомдук проблеманы чагылдырат. Улуттун кароосуз калгандыгы, артта калгандыгы жөнүндө жазылган. Ал ушунун айласын табууну жактайт.
“Оорулу майданда дарыланууга муктаж
Бирок көрбөдүм кайда доктур,кайда даары”
деген сөздөрүндө оорунун чарасы изилденет. Мында билимде жана технологиядагы өнүгүүлөрдүн негизинде камсыз боло тургандыгына ишенет. Муну ишке ашыра турган Асымдын мууну. Анткени бул муун Чанаккаледе жеңиштерди жараткан. Кара ниет душмандын салдырууларына кайраттуулук менен каршы көрсөтүп, Асымдын мууну намысын да, мекенин да тебелетип тепсетпейт. Анткени анын көкүрөгү Кудайдын тарбия чеги. Булар менен сыймыктанган акын Асымдын өсүп өнүгүшүн батыштан табат.
Урматтуу Парлатыр, акыркы сурообуз катары «Истиклал Маршы» (Гимн) жөнүндө эмнелерди айта аласыз?
Истиклал Маршы башынан аягына чейин түрк улутунун бийиктигин, кайраттуулугун жана күчтүүлүгүн чагылдырат. Жер жердеги акындар түрк улутуна наасаттарды айтат. Мындагы негизги эки тема: мекен жана туу. Ушундай ыйык болгон эки дөөлөтүн жаралышы, өмүр сүрүшү жана жогорулашы эзелден бери көз каранды эмес элдин уландысын жана түбөлүктүүлүгүн далилдейт. Бул жолдо ар кандай кыйынчылыктарды жолуктурууга болот. Мейли сен булардын баарын жеңе алган улутсуң.
“Кайда калды, дарттан күчү тайбаган ыйманын бар”
сөздөрү менен диндин руханий күчүн да тирөөч катары көрсөтөт. Акиф Истиклал Маршында чоң шыктануунун ичинде, Боштондук үчүн күрөшүүнүн издери, эр жүрөктүлүгүн ушул жерде көрүүгө болот. “Коркпо” деп башталышы да ушундан. Тууну жылдызга салыштыруусу ишенимден келип чыккан. Жылдыз, кут жана бакытты символ кылат. Бул ырда акын жыш мусулманчылык азаттыгынан кутулган сыяктуу. Мындан кийин ойлогону түрк улуту.
“Баатыр ыркына бир гүл”, жана
“Эч качан сага жок ,ыркыма жок кыйроо”
Айрыкча үчүнчү куплетте:
“Мен эзелтен бери эркин жашадым, эркин жашаймын
Кайсы келесо мени чынжыр мене ургусу бар, таң каламын
Күркүрөгөн сел сыяктуу баарын онкоруп
Тоону тоңкоруп, тосколдуктардан ашамын”
саптары түрк улутунун жүз жылдар бою жашап келген белгилүү өзгөчөлүгүн билдирет. Эркин жашаганга көнгөн элдин ишеничи бар.
“Улутум, коркпо кантип ушундай ыйманды тумчуктурат
Маданият дегениң жалгыз тиши калган жаныбар.”
дегенинде жалгыз тиши калган жаныбарга окшоштурганы маданияттын күчтүү ыйманды жок кыла албагандыгын белгилейт. Мында Акиф баш оту менен маданиятка каршы эмес. Батыш өлкөлөрү маданият жолунда жогорулашын адамбаласынын жок болуусуна колдонгон. Негизинен маданият адам баласын бийиктетет, ага жаңы багыт жолдорун ачат. Алар мындай кылбады. Техникалык өнүгүүлөрдү жаман жолго колдонду. Мындай болгондон кийин Акиф акылуу түрдө бул маданиятка каршы чыкты бул дагы чындык. Жогоруда айтып өткөндөй Акиф мусулманчылыкты жактап жатканда мусулман өлкөлөрүнүн цивилизациядан артта калгандыгын билет. Бираз мурда бул өлкөлөрдүн цивилизацияга жетүүсүн каалаган. Ушундайча цивилизацияга жакындаган акыныбыздын буга каршы болуусу албетте акылга сыйбайт. Анын үстүнө “Сафахатын”бешинчи китеби болгон “Эскерүүлөрдө” немецтерди айрыкча Берлин турмушун чагылдырат. Ал жактагы маданияттын алдыга жылгандыгын мактайт. Кыскасы Истиклал Маршы бир улуттун ойгонушунун жана жаралышынын белгиси.
Берген маалыматтарыңыз үчүн Анкара Университети Тил жана Тарых, География Факультети Жаңы Түрк Адабияты Лектөрү Доцент Доктор Исмаил Парлатырга терең ыраазычылык билдиребиз.
Кымбаттуу угармандар! Истиклал Маршынын автору жана ойчул адам Мехмет Акиф Эрсой жөнүндөгү програмабыздын аягына келдик. Келерки жума башка түрк элинин атактуу инсаны жөнүндө сөз болмокчу. Кайрадан сиздер менен жолугушканча сак саламатта калыңыздар.
Даярдаган: Сейфеттин Саглам