TÜRK BÜYÜKLERİ
ATİLA
Sevgili dinleyiciler, program dizimizin bu haftaki bölümünde Batı Hun Hükümdarı Atila’yı ele alacağız.
Büyük Hun İmparatorluğu, Mete’nin ölümünden sonra büyük bir kriz içine düştü. Çinliler Hun İmparatorluğunun savaş yoluyla yenilmeyeceklerini anlamışlardı. Bunun için politik yolla Hunları bölmeyi denediler ve bu yolda da başarılı oldular. Büyük Hun İmparatorluğu ikiye bölündü. Hunların bir kısmı Çine bağlandı. Çin kendilerine tabi olmayan Hunlara karşı Moğollar’la anlaşma yaptı. Bu anlaşmanın yapılış tarihi M.S. 42’dir.
Çine bağlanmayan Hunların bir kısmı, Batıya doğru göç ettiler ve Batı Türkistan bölgesinde Ak Hun devletini kurdular. Bir kısım Hunlular da Güney Rusya’ya yerleşti. Hunlar tarih sahnesine çıkmadan Güney Rusya’da uzun süre kaldılar. Bu süre içinde Cermen ve Gotlar’la sıkı ilişkiler içine girdiler.
Orta Asya’da Hunların göçü devam ediyordu. Bu göçlerle Hunların sayısı gittikçe artıyordu. Hunlar M.S. 395 yılında Got ve Cermen krallıklarını kendilerine bağladılar. Hunlar komşularıyla iyi ilişkiler içinde varlıklarını sürdürüyorlardı. Aradan yarım yüz yıl kadar bir süre geçti ve başlarında Muncuk adında bir Hun hükümdarı vardı. Bu hükümdar M.S. 434 yılında öldü. Başa İki oğlu geçti. Bunlar Bleda ve Atila’dır. Devleti iki kardeş yönetmesine rağmen büyük kağan Atila’dır.
Atila küçüklüğünde yıllarca Roma’da kalmıştı. Roma’ya rehin olarak yollanmasına rağmen eğitilmesi amacı da güdülmüştür. Burada Latince’yi öğrendi. Atila’nın Roma’nın eğlence hayatıyla yumuşaması bekleniyordu. Fakat Atila Roma İmparatorluğunu nasıl ele geçireceğinin planlarıyla uğraşıyordu. M.S. 445 yılında kardeşi Bleda’nın ölümüyle Atila tek başına hükümdarlığını sürdürdü. Bundan sonra sıra Atila’nın Avrupa üzerine yaptığı akınlara geldi. Tarihin en büyük kavimler göçü başladı. Atila’nın önünden kaçan kavimler, Afrika ve Ak Deniz adalarına kadar geçtiler. Tunus, Sicilya gibi yerlere yerleştiler. Bugünkü bazı devlet sınırlarının oluşmasında Hunların büyük rolü vardır.
Atila doğu Roma üzerine yaptığı akınlar için başkentini Sofya’ya taşıdı. Atila Batı Roma’nın mirasına sahip çıkabilmek için Batı Roma kraliçesiyle evlenmek istedi. Çeyiz olarak Roma İmparatorluğunun yarısının kendisine verilmesini şart koşuyordu. Aynı tarihlerde Atila Milano’yu aldı ve Roma’yı kuşattı. Papa III. Leo’nun ve onun yalvarmaları sonucu kuşatmaları kaldırdı.
Atila Doğu Roma’yı kuşatmak için İstanbul’u alma amacını güdüyordu. Atila’dan çekinenler korunmak için sular ortasında bir şehir kurdular. Bu şehir Venedik’tir.
M.S. 453 yılında İlgiku adlı genç bir kızla evlenen Atila, ertesi sabah yatağında ölü olarak bulundu.
Batılı bir Doğu bilimci olan Frenart Grenart, o zamana kadar Avrupa’nın bilmediği iç çamaşırı, at koşumları ve askeri birlik sayılarıyla bazı savaş taktiklerini Avrupa’da Atila’dan öğrendiler. Roma’da bazı askeri reformları yapan Oresta, Atilanın eski bir subayı idi ve Askerlik sanatını Türklerden öğrenmişti.
-Evet sevgili dinleyiciler programımızda şimdi Dil ve Tarih, Coğrafya Fakültesi, Eski türk Tarihi öğretim üyesi Sayın Bahattin Ögel’le yaptığımız bir sohbete yer veriyoruz
– Sayın Ögel, Atila’nın Türk tarihiyle olan ilgisi hakkında ne düşünüyorsunuz?
– Atila, Türk tarihinin Batıda görülen bir parçasıdır. Dolayısıyla Türk milletinin Batıya geçmiş olan bir bölümünün hayat hikâyesidir, öyküsüdür ve onun bir alpi, büyük bir kahramanıdır. Milletler kaybolmazlar. Başlangıçtan bu güne kadar yaşamışlardır. Bu nedenle Orta Asya’da kurulan büyük Hun İmparatorluğunun Batıya geçmiş olan bazı bölümleri, Atila’nın başkanlığında birleşmişler ve onurlu bir tarihi meydana getirmişlerdi. Bundan dolayı Türk tarihi bir bütün olarak kabul edilir ve bu bütün içinde incelenir. Atila da bu bütünün bir parçasıdır.
– Evet, Atila’nın gençliği ve kişiliğine etki yapan ne gibi sebepler var?
Atila savaşçı, teşkilatçı ve fevkalade bir disipline sahip bir toplumun içinde yetişmiş bir genç idi. Bu disiplin, bu hayat, bu aile geleneği, Mete’den beri gelen bir inanış ve hayat davranışıydı. Bundan dolayı Atilla hayatta hiç gülümsememiş. Öyle diyorlar Bizans tarihçileri. Yalnızca küçük oğlunu gördüğü zaman gülümsermiş.
Bu büyük bir komutan olarak her konuda disipline, ciddi olmaya, yalnız kendisi değil, çevresini de davet eden bir kişiliğinden ileri geliyordu. Bizans tarihçileri Atila’nın adalet ve insanlar arasında eşitlik üzerine de eğildiğini söylüyorlar. Örnek olarak, Roma’ya yürüdüğü zaman Akvila kalesini kuşatmış ve “Ben Tanrı’nın kırbacıyım! Kapıyı açın! Çünkü siz Tanrı’nın yolundan ayrıldınız. Ahlakınız bozuldu. Tanrı beni sizi düzeltmeye gönderdi” dediği zaman, içeriden bir papaz çıkıyor. Diyor ki’’ Lütfen! Beni kendinizin yerine atayınız. İstediğinizi ben yaparım’’ diyor ve Atilla kabul ediyor. Papazı kendi yerine tayin ediyor. Halbuki bu sırada bir Avrupa Kralı Genzerik, Roma’da on binlerce kişiyi kazığa vurdurmuştu, öldürtmüştü. Böylece Atilla’nın bir insanlığa karşı da ve ahlak düzenine karşı da saygısı olduğunu görüyoruz.
-Evet, Sayın Ögel. İzin verirseniz bir az da o günkü dünya coğrafyasına bir bakalım. Atilla kağan olduğu zaman Asya ve Avrupa devletlerinin durumu nasıldı?
Büyük Hun İmparatorluğu yani Mete’nin kurduğu İmparatorluk bütünüyle durmuyordu. Ama Çin’de Orta Asya’da, Tanrı dağlarında çeşitli bölgelerde Mete’nin torunları bir devlet halinde yaşıyorlardı. Yani Orta Asya’da bir birlik değil dağınıklık vardı. Ancak, bu küçük krallıklar da Hun krallıkları da güçlü ve disipline sahip devletlerdi.
Avrupa’ya gelince Roma İmparatorluğunun güttüğü politika dolayısı ile artık gevşemişti. Kişiler de gevşemişti, devletler de disiplini kaybetmişti. Zaten Avrupa’da bir birlik halinde büyük bir devlet göremiyoruz.
Bu sırada Avrupa’nın doğusunda yani Volga kıyılarında bir Cermen devleti görülüyordu. Cermen Arih’in hâkimiyetinde. Bu devleti Hunlar ele geçirirler. Ondan sonra yavaş yavaş Batı’ya doğru ilerlemeye başlarlar. Böyle bir geçiriştir ki bir kölelik değil. Cermenlerle bir ortaklık oluştururlar. Zaten Türk Büyüklerinin özelliği budur. Cermenleri yeteneklerine göre kullanırlar devletteki paylara sahip kılarlar. Eski Türk Devlet geleneğinin bir özelliğidir.
395 yıllarında Hunlar, Tuna kıyılarında görüldükleri zaman doğru dürüst bir devlet yoktu Avrupa’da. Bu Hunların baskısı altında büyük güçler olmaya başladı. İşte bildiğimiz kavimler göçü. Avrupa alt üst oldu, karıştı. Daha doğrusu Hunlar ve Türkler tarih boyunca kendilerine bağlı kalmışlara çok adil davrandıkları halde, eşit muamele yaptıkları halde kendi düşmanlarıma karşı acımasız idiler. Onun için Hunların korkusundan Avrupa içlerine giren kavimler alt üst ettiler, Slav kavimleri karıştı, Cermen kavimleri korkularından İspanya üzerinden Afrika’ya indiler. Fransa’nın içine birçok yeni kavimler geldi. İngiltere’nin güney bölgelerinde etnik durum değişti. Roma İmparatorluğunda yine durum değişti, sarsıldı, daha doğrusu bugünkü Almanya, Fransa Islav dünyasının oluşması etnik durumu büyük kavimler göçünden sonra oluştu.
-Evet, Atila ile birlikte Avrupa’nın demografik yapısı da bir hayli değişti diyebiliyoruz ve bu büyük komutanın etkileri yalnız çağında değil çağından sonra da devam etti. Bu günki Avrupa devletlerinin oluşmasında da şüphesiz etkileri vardı Atila’nın. Bu etkiler nelerdi?
– Bugünkü Avrupa’nın sınırları Atila’dan sonra meydana gelen değişmelerle oluştu. Yani bugün Almanya’yı meydana getiren Cermenler, Franklar… Fransa’yı oluşturan Franklar. İspanya’daki durum ve daha doğudaki Slav kavimlerin yeni yerlerine yerleşmeleri bugün ki devletlerde aynen yaşamaktadır, aynen görülmektedir.
– Evet, Atila’nın Avrupa kültürü ile ordu ve devlet teşkilatı üzerinde ne gibi etkleri oldu?
– Az önce de söylemiştim. Atila Batı’ya gelmeden evvel, yahut Atila’nın babası, atası Batı’ya doğru yönelmeden evvel Avrupa’da devlet denebilecek Roma İmparatorluğu dışında devlet denebilecek bir birlik yoktu.
Atila büyük Cermen kitleleri hatta bazı Slavları kendi idaresi altında kullandı, bir hocalık yaptı. Birçok Cermen büyükleri onun sarayında onun yanında bulundu. Devlet idaresinin neler olduğunu, nasıl devletler edilebileceğini öğrendiler. Dolayısıyla birçok Cermen Slav kavimlerini kendi ordusunda kullandı. Bunların başına komutanlar tayin etti. Kendilerinden komutanlar tayin etti. Bir komutanlık nasıl yapılır, bunu da öğretti. Yani Atila’yı 452 yılında Fransa’da karşılayan Ayetius, Avrupalılarn büyük kahramanıdır. O Atila’nın akademisinde, harp okulunda yetişmiş bir kişidir.
Atil’dan sonra Avrupa’da, bir devlet nasıl kurulur, nasıl idare edilir? Bunlar anlaşıldı. Mesela Atila’dan önce onlu, yüzlü, binli ne ordu ne de devlet teşkilatı vardı. Bundan sonra bu düzen girdi. Hatta İskandinavya’ya sıçradı. Hatta İngiltere bunu öğendi. Bu büyük ordu teşkilatı, bir Türk ordu teşkilatıdır. Ve tecrübeli devlet adamları yetişti. Böylece Avrupa’da devlet anlayışı gelişti. Atila’nın etkisi ile…
-Verdiği bilgiler için Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Eski Türk Tarihi öğretim üyesi Bahattin Ögel’e teşekkür ediyoruz.
-Sevgili dinleyiciler,’Türk Büyükleri’ adlı program dizimizde Batı Hun hükümdarı Atila’yı tanıtmaya çalıştığımız programın sonuna geldik. Gelecek hafta bir başka Türk büyüğünü ele alacağımız programda birlikte olabilmek dileğiyle hoşça kalın.
Hazırlayan: Seyfettin Sağlam
УЛУУ ТҮРК АДАМДАРЫ
АТИЛЛА
Кымбаттуу угармандар, программабыздын бул аптадагы бөлүмүндө Батыш Хун Өкүмдары Атилла тууралуу сөз кылмакчыбыз.
Улуу Хун империясы, падыша Мете дүйнөдөн кайткандан кийин чоң кризиске дуушар болду. Кытайлар Хун империясын согуш жолу менен жеңүү мүмкүн эмес экендигин түшүнүп калышкан эле. Ушундан улам, кытайлар саясий жолдор аркылуу Хундарды ич-ара бөлүп-жарууга аракет жасашып, өз ойлорун ийгиликтүү орундатышты. Натыйжада Улуу Хун империясы экиге бөлүнүп, алардын бир бөлүгү Кытайга көз каранды болуп калат.
Кытайлыктар өздөрүнө баш ийгиси келбеген хундардын экинчи бөлүгүнө каршы Монголдор менен келишим түзүшөт. Бул келишим б.з.ч. 42.ж түзүлгөн.
Кытайлыктардын оозун карагысы келбеген Хундардын бир бөлүгү батышты көздөй көч жасап, Батыш Туркистан аймагында Ак Нун мамлекетин тургузушкан. Ал эми алардын башка бир бөлүгү болсо Орусиянын түштүгүнө отурукташат. Алар Орусиянын түштүгүндө көпкө чейин калышып, тарых сахнасына анча чыгышкан эмес. Ошол мезгилде алар Герман жана Болгарлар менен өтө тыгыз мамилеге киришкен. Ал эми Орто Азияда болсо, Хундардын көчү уланып турду. Натыйжада алардын саны да улам азайып отурду.
Б.з.ч. 395-жылдары Хундар Гот жана Герман элдерин өздөрүнө каратышат. Алар кошуна мамлекеттер менен жакшы мамиледе болушуп, өз жашоолорун улантышкан. Арадан жарым кылымга жакын мезгил өткөндөн кийин алардын башына Мунжук аттуу бир өкүмдар келет. Ал б.з. 434-жылында дүйнөдөн кайткан. Тактыга эки улу отурат. Алар Бледа жана Атилла. өлкөнү эки бир тууган башкарганына карабастан улуу каган Атилла болчу. Атилла жаш кезинде бир топ жыл Римде жашаган. Ал Римге барымта катары кеткени менен билим алуу максатын да көздөгөн эле. Атилла Римде латын тилин үйрөндү. Анын бул жердин шаан-шөкөттүү жашоосуна берилип кетиши да күтүлгөн болчу. Бирок ал Рим ипериясын кантип басып алса болот деген суроолорго жооп издеп жүрдү. Б.з. 445-жылы бир тууганы Бледа дүйнөдөн кайткандан кийин Атилла жалгыз өзү тактка отурду.
Эми кезек Атилланын Европага болгон чабуулдарында. Адамзат тарыхындагы эң чоң элдик көч башталды. Атилладан качкан уруулар Африка жана Жер- Ортолук деңиз аралдарына чейин барышып, Тунис, Сицилия сыяктуу жерлерге отурукташышат. Күнүбүздөгү айрым өлкөлөрдүн чек араларынын белгиленишинде Хундардын ойногон ролу абдан чоң. Атилла Чыгыш Римге чабуул жасоо үчүн борбор шаарды Софяага көчүрөт. Атилла Батыш Рим империясынын мураскору болуу максатында Батыш Рим ханышасына үйлөнүү максатын күткөн жана Рим империясынын жарымынын сеп катары берилүүсүн талап кылган. Ушул эле мезгилдерде Атиллла Миланды басып алып Римди курчоого алган. III Рим Папасы Леондун жалдырап жалбаруусунан кийин кайрадан Римди курчоодон чыгарган.
Аткаланын максаты Чыгыш Римди курчап, Стамбулду басып алуу эле. Атилладан качкандар андан сактануу үчүн суу ортосуна бир шаар курушат. Бур шаар азыркы Венеция шаары болуп саналат. Б.з.ч. 453-жылы Илгука деген жаш кызга үйлөнгөн. Атилланын сөөгү эртеси күнү саарда жаткан жеринде табылган. Чыгыштаануу илими менен алектенген Батыштык илимпоз Френхарт Гренарт ошол кезге чейин Европалыктардын оюна да келбеген ич кийимди, ат жабдууларын, аскердик шаймандарды жана кээ бир согуш тактикаларын европалыктар Атилладан үйрөнүшкөн дейт.
Римде кээ бир аскердик реформаларды жүргүзгөн Ореста, Атилланын эски жүзбашы болгон. Ал аскердик ишмердигин түрктөрдөн үйрөнгөн болчу.
– Анда эмесе сүйүктүү угармандар эми көңүлүңүздөрдү Тил жана тарых география факултетинини окутуучусу Бахаттин Өгел менен болгон маекке бурмакчыбыз.
– Урматтуу Өгел Мырза Атилланын түрк тарыхы менен болгон байланышы жөнүндөгү өз ойлорунузду айта кетсеңиз?
– Атилла – түрк тарыхынын Батыштагы бир карааны эмеспи. Ошондуктан ал Батыш жакка өтүп кеткен бир бөлүк түрк элинин жашоо мазмуну, аңгемеси, алардын алпы жана улуу баатыры болуп саналат. Улут эч качан жоголбойт. Улут дегениң, жаралгандан тартып ушул күнгө чейин жашап келет. Ушул себептүү Орто Азияда тургузулган Улуу Хун империясынын Батыш тарапка өтүп кеткен айрым бөлүкчөлөрү Атилланын колу астында биригишип, беделдүү бир тарыхтын келип чыгышына негиз болгон. Мына ошондуктан түрк элинин тарыхы бир бүтүн катары кабыл алынып, изилденүүдө. Ал эми Атилла болсо ошол бүтүндүн бир бөлүкчөсү болуп саналат.
– Ооба. Атилланын жаштыгына жана адамдык сапаттарына эмнелер таасир тийгизген?
– Атилла – согушчан, уюштуруучу жана тартипти өтө мыкты сактаган бир коомдо эрезеге жеткен.
Бул тартип, бул турмуш, бул үй-бүлө салты, эзелтен бери келе жаткан ишенич жана жашоо тарзы болуп саналат. Ошондон улам Атилла эч качан күлчү эмес дейт бизантиялык тарыхчылар. Ал болгону кенже уулун көргөндө гана күлчү экен.
Албетте ал улуу башчы катары ар дайым тартипке жана ишке олуттуу мамиле жасоого өзүн гана эмес айланасындагыларды да чакыра билүү сапаттарына ээ болгон. Бизантия тарыхчылары Атилланын адилеттүүлүккө жана адамдар арасындагы теңдикке чоң маани бергендигин айтышат. Мисалы, Атилла Римди көздөй баратканда Аквила чебин курчоого алып, “Мен кудайдын камчысымын. Ачкыла эшикти! Анткени силер кудайдын жолунан адашып, адебиңерди жоготтуңар. Кудай мени силерди туура жолго салуу үчүн жөнөттү” дейт. Ошол замат ичкери тараптан бир поп чыгып “Жансоога, Сизден өтүнөн, мени өз ордуңузга дайындаңыз, сиз каалагандын баарын өзүн аткарам” дейт. Атилла буга макул болуп, аны өз ордуна дайындайт. А бирок ошол мезгилде Европалык падыша Гензерик Римде миңдеген адамды кыргынга учуратып, өлтүрүп жаткан болчу. Мындан биз Атилланын адамзатка жана адеп ахлакка кандай чоң маани бергендигин көрө алабыз.
– Анда Урматтуу Өгел Мырза. Эгер уруксат берсеңиз бираз да ошол убактагы дүйнөлүк географияга көз жүгүртсөк. Атилла каган болгон учурда Азия жана Европа өлкөлөрүнүң абалы кандай эле?
– Азиядагы Улуу Хун империясы, башкача айтканда Мете тарабынан тургузулган империя толук бойдон сакталган эмес болчу. Бирок Кытайда, Орто Азияда, Теңир тоолордо жана башка аймактарда Метенин неберелери курган мамлекеттер бар эле. Тагыраак айтканда Орто Азияда бир биримдик эмес баш аламандык болгон. Бирок бул мамлекеттер да Хун мамлекеттери да күчтүү жана тартипти бек кармаган мамлекеттер болушкан.
Ал эми Европа болсо, Рим империясы жүргузгөн саясыттын натыйжасында бошоңдой баштаган эле. Адамдар да кыйналып, мамдекеттер дагы күчү жогото баштаган болчу. Ансыз деле Европада бирдиктүү бир мамлекет болгон эмес.
Ошол мезгилде Европанын Чыгышында, башкача айтканда Волга дарыясынын жээктеринде Германдардын мамлекети болгон. Ага Хермен Арих башчылык кылган. Хундар бул мамлекетти басып алышат. Кийинчерээк акырындык менен Батышты көздөй жыла башташкан. Мындай басып алуулар кул элөөчүлүккө жатпайт. Анткени Хундар Германдар менен достук мамилелерини курушкан. Айтбасак деле түрк улууларынын артыкчылыгы мына ушунда.
395-жылы Хундар Тунанын жээгине жайгашканда европада бир дагы туруктуу мамлекет жок эле. Хундардын кысымы менен чоң-чоң күчтөр пайда боло баштады. Улуу көч башталды. Ал бизге маалым болгон уруулар көчү.
Европанын чак-челекейи чыгып, бытырады. Чынын айтсак хундар менен түрктөр тарых бою өздөрүнө көз каранды бөлгөндөргө карата жакшы жана адилет мамиле жасаганы менен душмандарына карата аёсуз эле. Мына ошондуктан Хундардан коркуп Европага кире качкан уруулар астын- үстүн болушкан.
Славян уруулары баш аламандыкка дуушар болду. Герман уруулары коркконунан Испания аркылуу Африкага өтүп кеткен. Францияга көптөгөн жаңы уруулар кирип кетишти. Англиянын түштүк аймактарында этникалык абал өзгөрдү. Рим империясында да кырдаал алмашты. Тагыраак айтканда Германия, Франция, Славян дүйнөсү жана алардын этникалык абалы мына ушул улуу көчтөн кийин пайда болгон.
– Демек, ооба. Атилланын келиши менен Европанын демографиялык абалы да бир топ өзгөргөн десек жаңылышпайбыз жана бул улуу башчынын тийгизген таасирлери өз доорунда гана эмес андан кийин да уланган. Азыркы Европанын келип чыгуусунда албетте Атилланын таасирлери бар болсо керек. Эгер болсо алар кайсылар?
– Күнүбүздөгү Европа өлкөлөрүнүн чек аралары Атилладан кийинки өзгөрүүлөрдүн негизинде белгилүү болду. Башкача айтканда Германияны түзүп турган Германдар, Франктар, Францияны түзүп турган Франктар. Испаниянын этникалык абалы жана чыгыш тарапка сүрүлүп барган испан уруулары азырда кадимкидей жашап келатышат.
– Ооба. Европанын маданиятына жана мамлекеттик уюштуруу иштерине Атилланын кандай таасирлери болду?
Азыр эле айтып кетпедимби. Атилла Батышка келгенге чейин же болбосо Атилланын атасы же чоң атасы Батышты көздөй жөнөгөнгө чейин Европада Рим империясынан башка туруктуу бир мамлекет жок эле.
Атилла көптөгөн Германдарды жада калса кээ бир славяндарды да өз бийлиги астында кармап бир кожолукка айландырды. Көптөгөн Герман башчылары Атилланын Сарайынан, анын жанынан кетпечү. Ошентип алар мамлекет башкаруу эмне экендигин жана аны кантип башкарууну үйрөнүштү. Ушул себептүү көптөгөн Герман жана Славян урууларын өз колунда колдонгон. Аларга кол башчыларды дайындады. Болгондо да өздөрүнөн чыккан кол башчыларды дайындады. Б.а. 452-жылы Францияда Атилланы тосуп алган Аетиус европалыктардын улуу кол башчысы, чоң баатыры болуп саналат. Ал Атилланын согуш мектебинен тарбия алган бир эр болгон.
Мемлекет кантип куралат жана аны кантип башкарат? Мунун баарын европалыктар Атилладан кийин гана үйрөнүштү. Айта кетсек Атиллага чейин ондук, жүздүк, миңдик жана он миңдик болуп түзүлгөн армия да мамлекет да жок болчу. Атилладан кийин гана ушул тартип орношту. Жада калса бул тартип Скандинавияга чейин барган. Мына ушул улуу армия Түрк армиясы болуп саналат.
Мындан тышкары тажрыйбалуу саясий ишмерлер өсүп чыкты. Ошентип Атилланын таасири менен Европада “мамлекет” түшүнүгү өнүктү.
-Берген маалыматтары үчүн тил жана тарых, география факультетинин Байыркы Түрк Тарыхы бөлүмүнүн окутуучусу Бахаттин Өгелге ыраазычылыгыбызды билгизебиз.
Сүйүктүү угармандар “Улуу Түрк адамдары” аттуу көп тасмалуу программабыздын Батыш Хун өкүмдары Атиллага арналган бөлүгү соңуна келди. Кийинки жума башка бир улуу түрк адамына арнала турган программада кайрадан жолугушканча саламатта калыңыздар.
Даярдаган: Сейфеттин Саглам