TÜRK BÜYÜKLERİ
RECAİZADE MAHMUT EKREM
Sevgili dinleyiciler, program dizimizin bu haftaki bölümünde Türk edebiyatına yenilik getiren bir yazardan, Recaizade Mahmut Ekrem Bey’den söz edeceğiz.
Ekrem Bey 1847 yılında İstanbul’da doğdu. Aydın bir aileden gelen Ekrem Bey, bir süre Beyazıt Rüştiyesi ve Mektebi irfan’da okuduktan sonra Harbiye İdadiyesine girdi. Bu okulda sağlığının bozulması yüzünden okuyamayan Ekrem Bey, okuldan ayrılarak özel hocalardan dersleri aldı. 1862 yılında Hariciye Nezaretine girdi. Bu sırada Namık Kemal ve Ayetullah Bey gibi devrin yazar ve şairleriyle tanıştı. 1866 yılında Vergi İdarei Umumiyesine girdi. Namuk Kemal 1867 yılında Avrupa’ya giderken ”Tasfir-i Efkar” adlı gazetesini Ekrem Bey’e bıraktı. Ekrem Bey böylece yazı hayatına atıldı. Mithat Paşa, Ekrem Bey’in yeni kurulan Şurai Devlete girmesini sağladı. 1868 yılında şurai devlete müdür muavini oldu. 1872 yılında Tanzimat dairesine geçti. 1896 yılında Tanzimat dairesi başkanlığına getirildi. İkinci Abdülhamid’in son yıllarındaTrablusgarp’ta İtalyan propagandısını araştırmak için yollanan heyette bulundu. Ekrem Bey aynı zamanda Galatasaray Sultanisi ve mektebi mülkiyede edebiyat öğretmenliği de yapıyordu. Meşrutiyetin ilanından sonra evkaf, arkasından maarif nazırlığı yaptı. 1908’den ölümüne kadar âyân azası olarak kaldı. Özel hayatında çok talihsiz bir baba olan Ekrem Bey üst üste gelen evlat acılarıyla sarsılmıştı. 1914 yılında İstanbul’da Şişli’deki evinde öldü.
Sevgili dinleyiciler, Recaizade Mahmut Ekrem Bey konusunda daha geniş bilgi vermesi için bir uzmanı stüdyomuza davet ettik. Konuğumuz Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi, Yeni Türk Edebiyatı Öğretim Üyesi Doç. Dr. Sayın İsmail Parlatır. Sayın Parlatır, önce Recaizade’nin sanatını değerlendirir misiniz?
Ekrem’in sanatını değerlendirirken öncelikle onun sanat ve edebiyat görüşleri üzerinde durmak yerinde olur. Ona gelinceye kadar sanat ve edebiyatın ne olduğu konusunda detaylı bir düşünme söz konusu değildir. O, konuya öncelikle sanat açısından eğilir. Bir başka deyişle bizim edebiyatımızda güzel sanatlar için de edebiyatın ve şiirin ne olduğu konusu onunla gündeme gelir. Öncelikle “Talim-i Edebiyat” adlı kitabını burada anmak gerekir. O günün mektebi mülkiyesinde yani siyasal bilgiler okulunda okutulmak üzere kaleme alınan bu kitap, o yoldaki düşüncelerin ilk ürünü olarak karşımıza çıkar. Daha sonra yazdığı “Takdiri Elhan, Takrizat ve Pejmurde “ adlı kitaplarında ve birtakım makalelerinde bu konuyu detaylı olarak ele alır.
Efendim, Recaizade sanat içerisinde edebiyatı nasıl değerlendiriyordu?
Ekrem sanat deyince güzelliği ön plana alıyordu. Arkasından aşk unsuru geliyor. Sanat aşkı. Öte yanda sanat eserinin yaratılmasında iki unsuru da gözden uzak tutmuyor. Bunlar kadın ve ilham. Bu unsurların birleşmesi ya da ağır basması güzel sanatların doğmasını sağlıyor. Sanatın içinde edebiyat ise halkın ahlakını, düşüncelerini, duygularını ve davranışlarını sanatlı bir söyleyişle aktarma olacaktır. Edebiyat, özellikle şiir güzel sanatların içinde önemli bir yer almaktadır. Sanatçı edebiyatta da güzelliği ön planda tutar. Bu güzelliği yaratacak daha doğrusu edebi eserin güzelliğini yaratacak olan iç güzellik ile üslup güzelliğidir. İç güzellik olarak konu güzelliğini amaçlar. Bu da duygu güzelliği, düşünce güzelliği ve hayal güzelliğinin uyuşmasından ortaya çıkacaktır. Ekrem’e göre şiir ve edebiyat için bir sınırlama söz konusu değildir. Ziraattan şumusa kadar her güzel şey şiirdir diyerek şiirin konusunu olabildiğine genişletir. Böylelikle edebiyatta bir konu zenginliğine gidiş kendini gösterir. Bu konu güzelliğini tamamlayacak olan da üslup güzelliğidir. Kusursuz bir üslup edebi eserin yaratılmasında en büyük etkendir. Üslubun güzelliğini yaratabilmek için de fesahat ve belagatin önemine dikkati çeker. Fesahat, sözün düzgün ve doğru olarak yaratılmasıdır. Bir anlamda söz ve cümle bilgisini gerektirir. Belagat ise daha çok yaratılıştan gelme yeteneğe bağlıdır. Bu da sanatçı kişiliğin oluşmasında önemli bir unsurdur. Bu güzellikler birleşir, üslup güzelliğini yaratır. Üslup güzelliği ile konu güzelliği de edebi eserin güzelliğini bütünleştirir.
Sanat üzerinde böylesine derinlemesine duran sanatçının bunu şiirine uygulaması nasıl olmuştur?
Aslında öncelikle şunu söylemek gerekir. Bir sanatçının düşündükleriyle yazdıkları birbirini tutmayabilir. Nitekim sanat ve edebiyat üzerindeki tutarlı görüşleri dikkatte alınırsa Recaizade Ekrem’in şiiri bize fazlaca bir şey vermez. Ancak onun Türk şiirine bir konu zenginliği getirdiği açıklıkla söylenebilir. Eski şiirin dar kalıpları içine sıkışmış kalmış olan Türk şiiri, onunla biraz rahatlama yoluna girer. Değişik ve yeni konular, okuyucuya sunulur. Öte yanda Ekrem’in sanat kaygısı üslup üzerinde de yolunu aşar. Üslup konusunda hayli titiz olan sanatçı bu titizliğin kurbanı olur. Kusursuz söyleme kaygısı onun şiirini kuruluğa götürmekten başka bir işe yaramaz.
Efendim, Ekrem’in şiirindeki yenilik hangi noktalarda daha belirgindir?
Yukarıda belirtmiştim. Konu zenginliği başta gelir ancak bundan önce oyun yeni nazım şekillerini denemesi de gözden uzak tutulmamalıdır. O, batıdan okuduğu şiirlerden beğendiklerini bir yandan Türkçe’ye aktarırken bir yandan da bu edebiyatlarda karşılaştığı şekilleri kendi yazdıklarında uygulamaya yönelir. Öte yanda eski şiirimizin nazım şekilleri üzerinde de birtakım değiştirmelere gider. Söz gelişi bu nazım şekillerine başlıklar koyar. Beyit düzenini değiştirir ya da beyit sayısında eksiltmeler ve artırmalar yapar. Bu davranış elbette eski şekillerin bir anlamda yenileştirilmesi veya bu arzunun ifadesidir.
Konu zenginliği noktasında öncelikle onun aile şiirleri dikkati çeker. Eski şiirin konuları yanında metafizik mesele de gözden uzak tutulamaz. Tabiat gene Recaizade Ekrem ile Türk şiirinde görülmeye başlar. Zaten o her güzel şeyin şiire konu olabileceğini belirtmişti. Bu güzellikleri de şair, tabiatta aramaya yöneldi. Onu aşk izledi. Fakat bu aşk biraz romantik, biraz da eskinin mistik aşkıyla bir karışım içindedir. Ekrem’in şiirinde ağır basan nokta şüphesiz oğlu için yazdıklarıdır. O, mutsuz bir babadır. Genç yaşta ölen Necat’ın kaybı onun için büyük yıkımdır. İki ciltlik Necat Ekrem adlı kitabı hep bu acıların ürünüdür. Bunlarda da Ekrem şiirini zenginleştirmek için tanrı, tabiat, hayat, ölüm, yaratılış ve onun sırrı gibi metafizik meselelere yönelir. Böylelikle bir konu değişikliği yapmak ister. Fakat ağırlık gene Necat’tadır. Ağlamaklı şiir, bir anlamda Necat Ekrem’ine, Türk edebiyatına girer.
Sayın Parlatır, Ekrem öteki hangi edebi türlerde eserler vermiştir?
Ekrem’in eski tarzda yazdığı şiirler bir yana bırakılırsa edebi hayata tiyatroyla atıldığı söylenebilir. Çünkü yayımlanan ilk kitabı “Afife Anjelik” adlı piyesedir. Onu batıdan roman olarak çevirdiği ve piyes biçimine adapte ettiği Atala izler. İlk telif oyunu Vuslat’tır.”Çok bilen çok yanılır”ise son tiyatro eseridir. Ayrıca hikaye ve roman türünde de denemeler yapmış Muhsin Bey ve Şemsa adlı hikayelerinden sonar “Araba Sevdası” adlı romanı ile bu türde başarılı bir örnek vermiştir. Öte yanda edebiyat dünyasında eski edebiyat geleneğini sürdürenlerle, özellikle Muallim Naci’yle şiir ve edebiyat üzerinde eleştirileri de Ekrem’in sanatının önemli noktalarıdır.
Ekrem’in tiyatroları konusunda nasıl bir yorum getireceksiniz?
Tiyatro türünde Ekrem dört deneme yaptı, ilk iki oyununun kaynağını batıdan aldı. Afife Anjelik‘in konusu hocası savaşa giden yeni evli bir kontese göz koyan saray bakıcısının kötü emelleri ile kadının namusu uğruna çektiği acılardır. Oyun tam bir adaptasyon havasındadır. Kişilerin adları bile yabancı. Atala ise Şato bir yandan çevirdiği romanın oyunlaştırılmış biçimidir.
Amerika yerlilerinin arasına giren iki beyaz gencin karşılıklı duygularını, inançlarına olan bağlılıklarını sergiler. Konusunu yerli hayattan alan “Vuslat” ile “Çok Bilen Çok Yanılır” dır. Vuslat’ta işlenen ana tema gençlerin evlendirilmelerinde söz sahibi olmalarıdır. Tanzimat edebiyatının önemli sorunlarından biri olan kölelik de ayrıca dikkati çeker. Vuslat bir köle tipidir. Konağın genç beyiyle sevişirler. Ancak kölelik damgası birleşmelerine engeldir. Bu engel iki gencin felaketi olur.
“Çok Bilen Çok Yanılır” ise Maraş yöresinde geçer. Yönetimin şahsi çıkarlar için kullanılması sergilenir. Yapılan kötülüklerin cezasız kalmayacağı anlatılır. Yazarın sanat hayatının ilk yıllarında kaleme aldığı bu oyunlar, onun sanatını fazlaca etkilemez. Aslında o oyun yazarlığını pek benimsemez. Bu türde de başka deneme yapmaz.
Sayın Parlatır, Ekrem’in roman ve hikayeleri konusunda bilgi verir misiniz biraz?
Ekrem iki küçük hikaye ve roman yazar. Hikayeleri: Muhsin Bey ile Şemsa’dır. Saime adlı hikayesi ise tefrika edilirken yarıda kalır. Tek romanı “Araba Sevdası”. Yahut Bihruz Bey‘in Aşıklığıdır. Hikayelerinde romantik akımın izleri dikkati çeker. Özellikle Muhsim Bey adlı hikayesinde romantik aşkın acısı sergilenir. Şemsa‘da ise bir Anadolu kızının konaktaki hastalıklı günleri anlatılır. Burada daha çok “Araba Sevdası” üzerinde durmak yerinde olur. Realist bir anlayışla kaleme alınan romanın zaman zaman romantik aşkla süslendiği dikkati çeker. Tanzimat aydınının üzerinde önemli durduğu bir konu.
Batılılaşma gündeme getirilir. Batılılaşmanın uygulamada daha doğrusu yaşanılan hayatta yanlış anlaşılmasını ele alan roman, yeni yetişen gençlerin bu yolda aşırılığa kaçmaları, zaman zaman onları hem gülünç durumlara düşürmekte, hem de hayatta bir takım acı olaylarla yüz yüze getirmektedir. Böylesine olayları Bihruz Bey‘in kişiliğinde gözler önüne seren Ekrem, geriden geriye bütün Tanzimat sanatçısının üzerinde önemli durduğu gençlerin eğitimi ve yetiştirilmesi sorununa da dikkati çekmek ister. Konunun seçilişi, yer ve zaman unsuru bakımından realist bir anlayış içinde olan yazar aşkı yaratış, kahramanına onu tattırış noktasında romantik bir tutum içindedir.
Sayın Parlatır, son olarak Ekrem’in sanatını değerlendirir misiniz?
Recaizade Mahmut Ekrem, edebiyatımızda yazdıklarından çok düşünceleriyle yankı yandırmıştır. Ekrem’in sanatında ağır basan yön sanat ve edebiyat üzerindeki düşünce ve görüşleridir. Gerçekten onunla birlikte sanat ve edebiyat üzerinde detaylı bir düşünme söz konusu olur. Her ne kadar kendi yazdıklarında, bu düşünceleri uygulayamayan yazar yenilik edebiyatı için gerekli olan kuralları ortaya koymasını bilmiştir. Nitekim onun edebiyat görüşlerini kendinden sonrakiler biraz daha değiştirecek ve geliştirecek, edebiyatımızın batılı bir nitelik kazanmasını sağlayacaklardır. Bu bakımdan Ekrem’in kendinden sonrakilere ışık tutması onun en büyük hizmetidir.
Verdiği bilgiler için Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi, Yeni Türk Edebiyatı Öğretim Üyesi Doç. Dr Sayın İsmail Parlatır’a teşekkür ediyoruz.
Sevgili dinleyiciler, Recaizade Mahmut Ekrem Bey’den söz ettiğimiz programın sonuna geldik. Gelecek hafta, bir başka Türk büyüğünü anlatmaya çalışacağımız programda birlikte olabilmek dileğiyle hoşça kalın.
Hazırlayan: Seyfettin Sağlam
ТҮРК ЭЛИНИН УЛУУ АДАМДАРЫ
РЕЖАЙИЗАДА МАХМУТ ЭКРЕМ
-Урматтуу угармандар! бүгүнкү программабызда түрк адабиятына жаңылык киргизген жазуучу Режаизаде Махмуд Экремден сөз кылабыз.
Ал 1847-жылы станбулда төрөлгөн. Билимдүү үй бүлөдөн чыккан Экрем, бир топко чейин Бейазыт Руштийесинде жана Мектеби Ирфанда окугандан кийин аскердик окуу жайына кирет. Ден соолугунун начар болгондугуна байланыштуу ал жерде окуусун уланта албай чыгып кетет да репетитор жалдап кайра окуй баштайт. 1862-жылы тышкы иштер министрлигинде иштейт. Ошол учурларда доордун акын жазуучулары болгон Намык Кемал жана Айетуллах мырзалар менен таанышат. 1866-жылы жалпы салык башкаруучулугуна кирет. Намык Кемаль,1867-жылы европага кетип бара жатып “Тасфир Эфкар” атту газетасын екремге калтырат. Ошентип, Махмуд Экрем жазуу ишине кадамын таштайт. Митат Паша, Махмуд Экремди жаны курулган мамлекеттик кенешке орношушуну камсыз кылат. 1868-жылы мамлекеттик кенешинин директору болот. 1872-жылы Танзимат мекемесине кирет. 1896-жылы Танзимат мекемесинде башкаруучулук кызматына өтөт. Экинчи абдулламиттин акыркы мезгилдеринде “травлус капта”- италия пропагандасын изилдөө үчүн жиберилген делегацияга кошулат. Махмуд Экрем ошол эле учурда Галатасарай султаниси жана жарандык башкаруунун жогорку мектебинде адабият окутуучусу да болгон. Эгемендүүлук жарыялангандан кийин евкаф жана магриф даярдыктарын көрөт. 1908-жылдан өлумунө чейин уюмдарга мучо болду. Жеке турмушунда абдан бактысыз ата болгон Экрем бала кайгысын тартат. 1914-жылы станбулда шишлидеги үйүндө дуйнөдөн кайтат.
-Урматтуу угармандар! Махмуд Экрем жөнүндө мындан да кенири маалымат алуу үчүн студиябызга бир адисти чакырдык. Коногубуз Анкара Университетинин тил жана тарых география факультетинин жаны түрк адабиятынын илимий даражалуу окутуучусу доцент доктор Исмаил Парлатыр. Урматтуу Парлатыр, эн биринчи режаизаденин искусствосуна баа берип кетесизби?
-Экремдин искусствосуна баа берип жатып алгач анын искусство жана адабиятка болгон көз карашына токтолуп кетүү керек. Aл аларды искусство жагынан алып карайт. Башкача айтканда аддабиятыбыздагы искусство үчүн адабият жана поэзиянын мааниси Экрем аркылуу алдынкы планга чыгат. Алгач “Талиме эдебият”аттуу китебине токтолуп кетүү керек. Бул китеп жарандык башкаруунун жогорку мектебинде б.а саясий билимдер мектебинде окутулуу үчүн жазылып, ошол учурдун идеяларынын эн биринчи түшүмү катары пайда болот. Кийин жазган ”Такдири Елхан”, ”Такризият жана Пежмурде” аттуу китептеринде жана бир канча макалаларында ой-пикирин ачыкча билдирет.
-Кечиресиз, Режаизаде искусстводо адабиятка кандай баа берчу эле?
-Экрем искусство дегенде сулуулукту эн биринчи планга коёт. Анын артынан сүйүү түшүнүгү келет. Искусство сүйүүсү. Мындай караганда ал искусствонун жаралуусунда эки түшүнүккө маани бербей койбойт. Ал эки түшүнүк аял жана илхам болуп эсептелинет. Бул эки түшүнүктүн биригүүсү же басымдуулук кылуусу искусствонун жаралуусуна алып келет. Искусстводогу адабият болсо элдин адеп-аклагын, ой пикирин, сезимин жана жүрүм турумун искусство түрүндө чагылдыруу болуп эсептелинет. Адабият өзгөчө поэзия искусстводо абдан маанилүү жер алат. Көркөм өнөр адиси адабиятта сулуулукту эн биринчи планга коёт. Мындай сулуулукту жарата турган б.а адабий чыгарманын сулуулугун пайда кыла турган нерсе ички сулуулук жана адеп-аклак болуп эсептелинет. Ички сулуулук искусствонун сулуулугун максат кылат. Бул болсо сезимдин, акыл-ойдун жана кыялдын биригишүүсүнүн натыйжасында пайда болот. Экремдин оюу боюнча поэзия жана адабиятка чек коюунун эч мааниси жок. Дыйканчылыктан шуумуска чейин бардык сулуу болгон нерсе поэзия деп анын маанисин колунан келишинче кенейтет. Ошентип адабиятта искусствонун байлыгына жол ачылат. Ошол искусствонун сулуулугун кошумчалай турган нерсе болуп адеп-ахлак эсептелинет. Кемчиликсиз адеп-аклак адабий чыгарманын жаралышында эн маанилүү фактор болуп эсептелинет. Адеп аклактын сулуулугун жаратыш үчүн фесахат жана белагаттын маанисине көнөүлүн бурат. Фесахат -сөздун кемчиликсиз туура жазылышы б.а сөздун жана сүйлөмдүн маанисин билдирет. Белагат болсо көбүнчө тубаса жөндөмгө көз каранды. Бул болсо чыгармачыл адамдын жаралуусунда эн маанилуу нерсе болуп эсептелинет. Мындай сулуулуктар кошулуп адеп аклактын сулуулугун пайда кылат. Адеп аклактын сулуулугу да, искусствонун сулуулугу да адабий чыгарманын көркөмдүгүн толуктайт.
-Искусствого кылдаттык менен мамиле кылган көркөм өнөр адиси муну поэзиясына дал келтирүүсү кандайча ишке ашты?
-Алгач муну айтып кетүү керек. Жазуучунун айта турган оюу менен жазган иши бири бирине дал келбеши мүмкүн. Экремдин искусство жана адабият тууралу жуйөөлүү көз караштары эсепке алынганда анын поэзиясы бизге ашыкча эч нерсе бербейт. Бирок анын түрк поэзиясына искусствонун байлыгын алып келгендигин ачык эле айтсак болот. Эски поэзиянын тар формалары уймөк сыяктуу бир жерде гана кысылып калган түрк поэзиясы Экремдин поэзиясынын жардамы менен бир аз болсо да өнүгө баштайт. Ар түрдүү жана жаны темалар окурмандарга тартууланат. Мындай алганда Экремдин искусствого болгон сарсанаасы адеп-аклакта да берилет. Адеп-аклак дегенде бир кыйла кыйкымчыл болгон Экрем ошол чеберчилигинин азабын тартат. Кемчиликсиз сүйлөө адаты поэзиясына ийгилик бербегенден башка эч нерсеге жарабайт.
-Кечиресиз. Экремдин поэзиясындагы жаңылык кайсы учурларда мындан да ачык берилген?
Жогоруда белгилеп кеткендей искусствонун байлыгы эн биринчи маселе. Бирок ал поэзиянын түрлөрүн изилдегендигин унутпоо керек. Ал батыштан окуган ырлардын ичинен жактыргандарын бир жагынан түркчөгө которуп жатып, бир жагынан болсо ошол адбияттарда жолуктурган формаларды өзү жазган чыгармаларында колдонууга аракет кылат. Башка жагынан алып караганда эски поэзиябыздын ыр түрүндөгү формаларында бир канча өзгөрүүлөрдү учуратат. Б.а.ошол ыр түрүндөгү формаларга тема коёт. Эки саптык ырдын ирээтин өзгөртөт же анын санын кыскартат жана көбөйтөт. Албетте мындай аракет эски формаларды жаныртуу болуп эсептелинет же болбосо ошондой тилектерди баяндайт.
Искусствонун байлыгы тууралу алгач анын үй бүлөгө арналган ырлары көнүлдү бурат. Эски поэзиянын маселеси менен бирге эле метафизикалык маселе дагы көнүлдү бурбай койбойт. Табият кайра эле Режаизаде Экрем менен турк поэзиясында жолуга баштайт. Экрем дегеле сулуу болгон ар нерсени поэзия менен байланыштырган. Ошол сулуулуктарды акын жаратылыштан издей баштайт. Мында сүйүү да бар. Бирок бул сүйүү романтикалык жана эски учурдун мистикалык сүйүүлөрү менен аралашкан. Экремдин поэзиясындагы басымдуу көпчүлүгү уулуна арналган чыгармалары эсептелинет. Ал-бактысыз бир ата. Жаш кезинде дүйнөдөн кайткан Нижаттын өлүмү ал үчүн эн чон жоготуулардын бири болуп эсептелинет. Эки томдуу “Нижат Экрем” аттуу китеби так ошол кайгынын жыйынтыгы. Бул чыгармасын көркөм кылыш үчүн Кудай, табият, жашоо, өлүм, жаратылыш жана анын сырлары сыяктуу метафизикалык маселелерге кайрылат. Ушундай жол менен чыгармасын өзгөрткүсү келет. Бирок баары бир Нижат эн биринчи планда болот. Ошентип, түрк адабиятында көздүн жашын пайда кылган поэзия Нижат Экрем аркылуу ортого чыгат.
-Урматтуу Парлатыр. Экрем адабий жанрлардын ичинен дагы кандай чыгармаларды жараткан?
-Экремдин эски түрдө жазган ырларын эсепке албасак, адабиятка ал театр менен баштагандыгын айтса болот. Себеби эн биринчи чыккан китеби “Афифе Анжелик” аттуу пьеса саналат. Аны батыштан роман катары которгон жана пьеса түрүнө айландырган. Алгачкы жыйнагы ”Вуслат” деген чыгармасы эсептелинет. ”Көп билген көп жанылат” деген пьеса театрдагы акыркы чыгармасы. Айрыкча ангеме жана роман жанрларында да чыгарма жаратат. ”Мухсин бей Шемса” аттуу ангемесинден кийин ”Араба суйуусу” деген романын жаратуу менен ошол жанрга ийгиликтүү үлгү болот. Адабият дүйнөсүндө эски адабияттын салтын уланткандар менен өзгөчө поэзия жана адабият боюнча сын пикирлерди жараткандар да Экремдин искусствосунда маанилүү жер алат.
-Экремдин театрлары жөнүндө кандай жыйынтык чыгара аласыз?
-Театр жанрында Экрем алгачкы эки чыгармасынын булагын батыштан алды. Афифе Анжеликтин негизги мазмуну болуп жаны эле турмушка чыккан графиниянын күйөөсү согушка кеткенде ага көзү түшкөн күзөтчүнүн жаман энсөөлөрү жана өз намысын коргоп калыш үчүн көргөн азаптары эсептелинет. Пьеса кудум эле жергиликтүү шартка ылайыкташкан. Оюнчулардын аттары дагы бөтөн. Атала менен Шато бир жактан которгон романдын театрлаштырылган бөлүгү болуп эсептелинет. Мында америкалыктардын арасында жашаган европалык расадагы эки жаштын өз ара сезимдерин жана ишенимдерине болгон берилүүлөрүн баяндайт. ”Вуслат” менен “Көп билген көп жанылат аттуу” чыгармалары жергиликтүү жашоодон алынган. Вуслаттагы тема жаштардын үйлөнгөндөн кийин сөздөрүнө туруулары. Танзимат адабиятынын маанилүү маселелеринин бири болгон кулчулук өзгөчө көнүлдү бурат. Вуслат-кул болгон каарман. Ал сөөлөттүү үйдө жашаган жаш жигит менен жыныстык катнашта болот. Бирок кул деген түшүнүк алардын баш кошууларына жолтоо болот. Бул тоскоолдук эки жаштын кайгысы болот. Көп билген көп жанылат деген чыгармасы Мараш жергесинде болот. Башкаруу иши өздөрүнүн кирешеси үчүн жүргүзүлгөндүгү баяндалат. Кылынган жамандыктар өкүмсүз өтпөстүгү айтылат. Жазуучунун искусство менен байланышкан жашоосунун алгачкы жылдарында жаза баштаган чыгармалары искусствосуна анча деле таасирин тийгизбейт. Чындыгында ал пьеса жазгандар менен көп аралашпайт. Мындай жанрда дагы башка чыгарма жаратпайт.
-Урматтуу Парлатыр! Экремдин роман жана ангемелери тууралуу бир аз маалымат берип кетесизби?
-Экрем эки чакан ангеме менен бир роман жазат. Ангемелери “Мухсин Бей” жана “Шемса”. ”Саиме” аттуу чыгармасы аягына чейин чыкпай калат. ”Араба сүйүүсү” -бул анын жалгыз романы. Ангемелеринде романтикалык багыттын издери көнүлдү бурат. Өзгөчө “Мухсин Бей” аттуу чыгармасында романтикалык сүйүүнүн кайгысы баяндалат. Шемса аттуу чыгармасында болсо анадолу кызынын сөөлөттүү үйдөгү оорулу күндөрү баяндалат. Эн көп “Араба сүйүүсу” деген романына токтолуп кетүү туура болот. Реалдуу көз караш менен жазылган роман бара-бара романтикалык сүйүү менен көркөмдөлө баштагандыгы көнүлдү бурат. Танзимат окумуштуусунун эн көп токтолгон маселенин бири болуп батышты тууро аракеттеринин алдынкы планга коюлушу эсептелинет. Батышты тууроону ишке ашырууда б.а. аны туура эмес түшүнүп алуудан алыс кылган бул роман жаңы муундардын мындагы ашыкча аракеттери барган сайын аларды ыңгайсыз абалга жана жашоосунда бир канча кайгылуу окуяларга себеп кылат. Экрем тымызын болсо да бардык Танзимат көркөм өнөр адистеринин милдети катары жаштардын таалим-тарбиясына көнүл бурууларыны каалайт. Теманын тандалышы менен жер жана убакыт түшүнүгү боюнча реалдуу көз карашта болгон жазуучунун сүйүүнү жаратуусу жана аны каарманында чагылдыруусу романтикалык мүнөздө.
Режаизаде Махмуд Экрем адабиятка кошкон салымында эн көп ой-пикирлери менен бөлүшкөн. Экремдин искусствосундагы басымдуу көпчүлүгү искусство жана адабият жөнүндөгү ой-пикирлери эсептелинет. Чындыгында анын жардамы менен искусство жана адабиятты кылдаттык менен карап чыгуу негизги маселе болот. Чыгармаларында ошол ой-пикирлерин колдоно албаган жазуучу жаны адабият үчүн керек болгон эрежелерди пайда кылуунун жолун билген. Андыктан анын адабиятка болгон көз караштарын өзүнөн кийинки муундар өркүндөтүп өстүрөт деген үмүттөбүз. Жаштар адабиятыбыздын жогорку сапатка жетүүсүнү камсыз кылат деген ойдобуз. Бул жагынан алып караганда Экремдин өзүнөн кийинкилере жол көрсөтүүсү анын эң чоң кызматы болуп саналат.
-Биз менен курган маек учун Анкара университетинин тил жана тарых-география факультетинин жаны турк адабиятынын илимий даражалуу окутуучусу доцент доктор Исмаил Парлатырга ырахматыбызды айтабыз.
Урматтуу угармандар! Режаизаде Махмуд Экрем жөнүндө болгон программа аягына чыкты. Келе жаткан жумада дагы башка түрк элинин улуу адамдары менен тааныштыра турган программабызда көрүшкөнчө сак саламатта болунуздар!
Даярдаган: Сейфеттин Саглам